«عادی‌سازی» برای پناهندگان سوری به چه معناست؟

امان -- پذیرش مجدد سوریه در اتحادیۀ عرب در روز ۲۹ اردیبهشت پس از بیش از یک دهه انزوا، گام مهمی محسوب می‌شود، اما هنوز تا عادی‌سازی کامل راه درازی در پیش است و یکی از موضوعات مهم بازگشت ایمن پناهجویان است.

نیمی از جمعیت قبل از جنگ سوریه به‌دلیل درگیری در داخل یا خارج از آن کشور آواره شده‌اند.

موضوع پناهجویان یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مسائل مورد بحث در نشست روز ۲۰ اردیبهشت وزیران امور خارجۀ سوریه، مصر، عراق، عربستان سعودی، و اردن در امان بود. این نشست پیش از اجلاس اتحادیۀ عرب برگزار شد و در آن موضوع بازگشت سوریه به این اتحادیه مورد بحث قرار گرفت.

وزارت امور خارجۀ اردن در این‌باره به افراد بازداشت‌شده توسط رژیم سوریه، مداخلۀ رژیم در قاچاق مواد مخدر، و معضل شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران در سوریه به‌عنوان دیگر مسائل نگران‌کننده اشاره کرد.

در مدت ۱۲ سالی که از آغاز قیام سوریه می‌گذرد، حدود ۵/۵ میلیون سوری از وطن‌شان گریخته‌اند و اکثر آنها در اردوگاه‌های واقع در سراسر منطقه مستقر شده‌اند.

چالش‌های فراروی پناهجویان سوری در کشورهای میزبان، برخی از آنها را مجبور کرده است که به فکر بازگشت به وطن خود بیفتند.

این‌ها شامل سیاست‌های تنبیهی، وضعیت قانونی نامناسب، کاهش کمک‌های بشردوستانه، خستگی جوامع میزبان، و همه‌گیری ویروس کرونا است که اقتصاد کشورهای میزبان را بیش از پیش بی‌ثبات کرده است.

۹۰ درصد از مجموع ۲۸۰۰ پناهجوی سوری که در نظرسنجی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد شرکت کرده‌اند، می‌گویند که در کشور میزبان قادر به تأمین نیازهای اساسی روزانۀ خود نیستند.

با این وجود، بر اساس هفتمین بررسی منطقه‌ای کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در مورد نظر پناهجویان سوری نسبت به قصدشان برای بازگشت به آن کشور، اکثر پناهندگان سوری تمایلی به بازگشت به وطن خود در آیندۀ نزدیک ندارند.

بسیاری از افراد نسبت به وضعیت امنیتی در سوریه، فقدان خدمات اولیه، و توانایی بازسازی زندگی، و تأمین خانواده‌هایشان ابراز نگرانی کرده‌اند.

«مرکز رسانه‌ها و آزادی بیان سوریه» می‌گوید: «تداوم وخامت اقتصادی، همراه با پیامدهای گسترش کووید-۱۹ در سراسر کشور و نیز زلزلۀ بهمن‌ماه گذشته، مجموعه چالش‌های تازه‌ای را برای زندگی روزمرۀ غیرنظامیان [در سوریه] ایجاد کرده است.»

آیا سوریه برای بازگشت ایمن است؟

در بیانیۀ «مرکز رسانه‌ها و آزادی بیان سوریه» آمده است: «به‌رغم اینکه در برخی مناطق از سال ۱۳۹۷ هیچ گونه درگیری فعالی روی نداده است، بازگشت‌کنندگان همچنان با خطرات چشمگیری، از جمله بازداشت و حبس مستبدانۀ افراد، ناپدید شدن‌ها، استخدام اجباری، باج‌گیری، و آزار و اذیت روبه‌رو هستند.

از دیگر چالش‌ها می‌توان به عدم دسترسی به خدمات اولیه مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و پرورش، و آب پاک اشاره کرد.

مین‌های منفجر‌نشده و دیگر بقایای مهمات باقی‌ماندۀ جنگی نیز مایۀ نگرانی هستند.

«مرکز رسانه ‌ها و آزادی بیان سوریه» گفت: «باید در رابطه با اسناد رسمی و ثبت احوال نوزادان، بازگرداندن کارکنان اخراجی، تسهیل بازگشت دانشجویان به دانشگاه‌ها، و ارتقای توانمندی اقتصادی و چشم‌انداز شغلی به بازگشت‌کنندگان کمک شود.»

اسماعیل ایوب، تحلیلگر و کارشناس نظامی سوری، به المشارق گفت که دستیابی به بازگشت ایمن برای سوری‌ها گام دشواری است.

او گفت: «اگر سوری‌ها در چنین شرایطی مجبور به بازگشت شوند، سرنوشت آنها نامشخص خواهد بود.»

او بر ضرورت وجود «یک طرح فراگیر که نگرانی‌های امنیتی مردم سوریه را برطرف کند و محیطی با ثبات را برای بازگشت ایمن آنها به‌وجود آورد»، تأکید کرد.

در نه ماه اول سال ۱۴۰۱، حدود ۳۸۴۰۰ نفر به انتخاب خود به سوریه بازگشتند و پیش‌بینی می‌شود که میزان بازگشت پناهجویان از کشورهای همسایه همچنان پایین باقی بماند.

بررسی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد نشان داد که ۹۰ درصد پناهندگان سوری قادر به تأمین نیازهای اولیه خود در کشور میزبان نیستند. همچنین در حالی که ۵۸ درصد از آنها نسبت به بازگشت به سوریه ابراز تمایل کرده‌اند، تنها ۱/۷ درصد از آنها می‌گویند که سال آینده به سوریه باز خواهند گشت.

ایوب گفت که اکثر سوری‌های مایل به بازگشت افراد سالمند هستند و یافتن جوانان، حتی جوانانی نیازمند، که تمایل به بازگشت داشته باشند، غیرمعمول است.

او گفت: «دلیل این عدم تمایل، خطرات احتمالی فراروی آنها از جمله بازجویی و سرکوب است.»‌

فقدان تضمین امنیت

یک زن ۵۵ ساله که برای مدت یک دهه همراه با حدود ۸۰ هزار سوری دیگر در اردوگاه آوارگان الزعتری اردن زندگی کرده است، به المشارق می‌گوید، به‌وضوح به یاد می‌آورد که چگونه زادگاهش در روستاهای دمشق را ترک کرد.

او که برای معرفی خود نام «امینه» را به‌کار می‌برد، گفت، به‌نظر می‌رسید فرار تنها گزینه باشد. او افزود که تنها دغدغۀ او هنگام رفتن این بود که تا حد امکان خود را از خونریزی دور کند.

او گفت: «من هرگز قصد بازگشت نداشتم. همه جا را مرگ فرا گرفته بود.»

او به رغم تلاش‌هایش برای یافتن مکان‌های امن‌تری در داخل سوریه مجبور شد به‌دلیل وجود تهدید دائمی تصمیم به ترک میهنش بگیرد.

امینه گفت: «اردن با آغوش باز از ما استقبال کرد و ما از انسانیت و محبتی که آنها نسبت به ما نشان داده‌اند، سپاسگزاریم.»

اما مسئلۀ بازگشت به سوریه برای امینه و بسیاری دیگر از سوری‌ها همچنان تصمیم دشواری است.

او گفت: «وقتی به خطرات و چالش‌ها می‌اندیشم، دچار تردید می‌شوم.»

محمد، آرایشگر سوری در امان، نیز نگرانی‌های مشابهی دارد.

محمد که مایل بود فقط از نام کوچکش استفاده شود، گفت: «ما نمی‌دانیم در سوریه چه چیزی در انتظارمان است؛ وضعیت در داخل سوریه همچنان بی‌ثبات است.»

او گفت که آرزو دارد به کشور بازگردد و خانۀ پدری‌اش را بازسازی کند، اما عدم اطمینان از بازگشت ایمن همچنان پابرجاست.

او گفت: «چه کسی تضمین می‌کند که بازگشتی ایمن داشته باشیم؟» محمد افزود که او نگران است به‌دلیل فرار از خدمت سربازی دستگیر شود.

تا سوریه ایمن نباشد، بازگشتی در کار نخواهد بود

اوایل اردیبهشت‌ماه، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجۀ ایالات متحده، بابت میزبانی از پناهجویان سوری از اردن قدردانی کرد.

او با تکرار موضع ایالات متحده تأکید کرد که «سوریه باید شرایط مناسب را به‌وجود آورد و از جمله احترام به حقوق بشر را که موجب ترغیب پناهجویان به بازگشت به شیوه‌ای ایمن، داوطلبانه، و با عزت می‌شود»، بهبود بخشد.

چندین گزارش دیده‌بان حقوق بشر نسبت به خطرات و نگرانی‌های امنیتی برای پناهجویانی که از لبنان و اردن بازمی‌گردند، هشدار داده‌اند.

به‌گفتۀ ایوب، تا زمانی که قطعنامۀ ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد مصوب آذر ۱۳۹۴ اجرا نشود، بازگشت ایمن سوری‌ها محقق نخواهد شد.

این قطعنامه خواستار آتش‌بس و توافق سیاسی در سوریه است و نقشۀ گذار انتقال سیاسی سوریه را تشریح می‌کند. همچنین، این قطعنامه بر ضرورت بازگشت ایمن و بازسازی مناطقی که پناهندگان به آنها باز‌می‌گردند، تأکید می‌کند.

اما تاکنون، یعنی سال ۱۴۰۲، هیچ پیشرفت واقعی برای اجرای آن حاصل نشده است.

به‌گفتۀ «مرکز رسانه‌ها و آزادی بیان سوریه»، این اتفاق تنها زمانی روی خواهد داد که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در صورت امکان از طریق یک هیأت راستی‌آزمایی بر این روند نظارت داشته باشد.

در این بیانیه آمده است: «همکاری کامل حکومت سوریه و همۀ طرف‌های درگیر، از جمله اعطای دسترسی نامحدود به پرسنل بین‌المللی، آزادی جابه‌جایی، و وضعیت [مهاجرتی] قانونی برای انجام مؤثر وظایف خود به‌عنوان بازرس، مشاور، ناظر، و دیده‌بان بسیار مهم است.»‌

امنیه گفت، پناهندگان در الزعتری هنوز با فرزندان خود دربارۀ سوریه صحبت می‌کنند.

او گفت: «بچه‌های ما در اردوگاه به دنیا آمدند و هیچ چیز دربارۀ سوریه نمی‌دانند.»

از سال ۱۳۹۱ تاکنون بیش از ۲۵ مورد در الزعتری به ثبت رسیده است. الزعتری شهری موقتی است که در وسط بیابان ایجاد شده و ممکن است مدت‌ها پابرجا باشد.

اگرچه آمنه در حال حاضر قصد بازگشت به سوریه را ندارد، اما احساس می‌کند باید به فرزندانش توضیح دهد که ماندن در این اردوگاه انتخاب او نیست.

او گفت: «وقتی اوضاع آرام شد، ما برمی‌گردیم. ممکن است سال‌ها طول بکشد. چه کسی می‌داند. ما روزی برمی‌گردیم، اما نه تا زمانی که سوریه ناامن باشد.»