زنجیره‌ای از بدهی: ماجرای عبر‌ت‌آموز تجارت سریلانکا با چین

هامبانتوتا، سریلانکا -- تحلیلگران هشدار می‌دهند که خطرات تجارت با پکن را می‌توان به‌وضوح در سریلانکا دید. این کشور درگیر یک بحران سیاسی و اقتصادی بزرگ است که بخشی از آن به‌دلیل وام‌های چینی و پروژه‌های ناموفق بوده است.

آنها می‌گویند که شرایط سریلانکا درس عبرت و روایتی هشدار‌دهنده برای دریافت‌کنندگان وام از چین و کسانی است که روی پروژه‌های زیرساختی آن کشور کار می‌کنند. این امر به‌ویژه در زمینۀ طرح‌های مرتبط با طرح کمربند و جاده (بی‌آر‌آی)،‌ است که به‌عنوان «یک کمربند، یک جاده» شناخته می‌شود، صدق می‌کند.

سرگرد آمیت بنسال، استراتژیست دفاعی و تحلیلگر روابط بین‌الملل، روز جمعه (۲۴ تیر) در یک کنفرانس آنلاین که به میزبانی اندیشکدۀ مستقل هندی «فانوس قرمز آنالیتکا» برگزار شد، گفت که طرح تلۀ بدهی چین کاملاً آشکار و مشخص است.

این اندیشکده به نقل از بنسال در توییتر خود نوشت: «وقتی یک کشور دارای موقعیت راهبردی باشد، فقیر باشد، و سیاستمداران فاسد آن را اداره کنند، چین وام‌های سخاوتمندانه‌ای ارائه می‌دهد و به‌تدریج حاکمیت ملی آن کشور را سلب می‌کند.»

جی. جگاناتان، استادیار مطالعات امنیت ملی در دانشگاه مرکزی جامو، می‌گوید که الگوی چین برای ارائۀ وام به کشورها تحت عنوان «طرح کمربند و جاده» همیشه یکسان است.

بنا بر این اندیشکده، وی گفت: «آنها همیشه رژیم‌های استبدادی را که فاقد پاسخگویی و شفافیت عمومی هستند، انتخاب می‌کنند. چین به آنها وام می‌دهد و منتظر می‌ماند تا بدهی آن کشور را گرفتار کند.»

بسیاری از کشورهای خاورمیانه و آسیای میانه از جمله عراق، مصر، ایران، قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان، و قرقیزستان که همۀ آنها میلیاردها دلار به چین بدهکار هستند، با همین الگو مطابقت دارند.

رشتۀ مروارید

نمونه‌های این گونه پروژه‌های پرهزینۀ بی‌فایده که در تشدید بحران نقش داشته‌اند در سریلانکا به‌وفور یافت می‌شود که از آن جمله می‌توان به: «خالی‌ترین» فرودگاه جهان، یک رستوران گردان بدون مشتری، برج ۳۵۰ متری لوتوس کلمبو، یک استادیوم عظیم کریکت، سالن کنفرانس بین‌المللی که به‌ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد، ده‌ها جاده و پل بی‌مصرف، و یک بندر دریایی غرق در بدهی، و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد.

به‌رغم تضمین‌های ارائه‌شده توسط مقامات سریلانکا و چین مبنی بر اینکه سرمایه‌گذاری‌های پکن در این کشور «صرفا اقتصادی» است، ناظران می‌گویند که اهداف پنهانی در این راستا پیگیری می‌شوند.

پاتریک مندس، دیپلمات سابق آمریکایی و استاد نظامی در فرماندهی ناتو و منطقۀ هند-آرام وزارت دفاع ایالات متحده، گفت: «در واقع، سریلانکا گل سرسبد طرح چند میلیارد دلاری کمربند و جادۀ چین در سراسر منطقه هند-آرام است که بندر هامبانتوتا، شهر بندری کلمبو، برج لوتوس کلمبو، و بسیاری دیگر از پروژه‌های زیرساختی عظیم را به یکدیگر متصل می‌کند.»

او روز ۲۰ تیر در مجلۀ هاروارد اینترنشنال ریویو نوشت: «ممکن است این بندرها به‌راحتی به مجتمع‌هایی با کاربری نظامی و غیرنظامی تبدیل شوند.

«افزون بر این، فرودگاه بین‌المللی ماتالا راجاپاکسا در همان نزدیکی با هدف احتمالی استفادۀ دومنظورۀ غیرنظامی و نظامی در آینده ساخته شد.»

چین نخستین پایگاه نظامی برون‌مرزی خود را در سال ١٣٩٦ در جیبوتی افتتاح کرد. بنا بر گزارش‌ها، هدف چین از این کار تسهیل عملیات دریایی در اطراف اقیانوس هند و شرق آفریقا بود. پکن از تهدید دزدی دریایی در خلیج عدن و تمایل خود به تأمین امنیت خطوط دریایی مهم بین‌المللی به‌عنوان دستاویزی برای این اقدام استفاده کرد.

مقامات پکن از همین استدلال استفاده کرده‌اند تا ایجاد پایگاهی نظامی در غرب آفریقا را نیز توجیه کنند.

اواخر سال گذشته زمانی که خبرهایی مبنی بر اینکه چین به‌طور مخفیانه در حال ساخت یک پایگاه نظامی در امارات متحدۀ عربی است منتشر شد، زنگ خطر در سراسر منطقه و فراتر از آن به صدا درآمد.

چین در سال‌های اخیر تأسیسات بندری تجاری را در برخی مناطق کلیدی از جمله در پاکستان، ایران و سریلانکا احداث کرده است که نیروی دریایی به‌سرعت در حال گسترش این کشور می‌تواند از آنها استفاده کند.

همۀ این‌ها بخشی از راهبرد «رشته مروارید» پکن برای اتصال سرزمین اصلی چین به شاخ آفریقا از طریق یک شبکه از تأسیسات نظامی و تجاری است.

تهران اواسط بهمن‌ماه سال گذشته اعلام کرد که اجرای توافق‌نامۀ همکاری راهبردی جامع ۲۵ ساله با چین را که در سال گذشته به امضا رسید، آغاز کرده است.

طبق مفاد این توافق‌نامه، ایران از طریق اجرای پروژه‌های سرمایه‌گذاری به ارزش ۴۰۰ میلیارد دلار در طرح کمربند و جاده مشارکت خواهد داشت.

اگرچه ظاهراً ماهیت این قرارداد تجاری است، سرمایه‌گذاری چین در بنادر جاسک و چابهار ایران به نیروی دریایی به‌سرعت در حال گسترش این کشور اجازه می‌دهد، دامنۀ تحرکات خود را توسعه دهد.

در نمونه‌ای دیگر، وال استریت ژورنال در سال ۱۳۹۸ به نقل از مقامات ایالات متحده و هم‌پیمانانش گزارش داد، چین یک توافق محرمانه با کامبوج امضا کرده است که به نیروی دریایی آن اجازه می‌دهد از پایگاهی در آن کشور استفاده کند.

هم مقامات چین و هم مقامات کامبوج این گزارش‌ها را تکذیب کردند و آنها را «اخبار فریب‌آمیز» و «شایعه» خواندند.

با این حال واشنگتن پست در روز ۱۶ خرداد به نقل از مقامات غربی گزارش داد، اکنون چین به‌طور مخفیانه در حال احداث تأسیسات دریایی برای استفادۀ انحصاری ارتش خود در کامبوج است.

به‌گفتۀ مندس، «همۀ این پروژ‌ه‌ها در ابتدا در قالب طرح یک کمربند یک جاده به‌عنوان کمک به توسعه تبلیغ شدند.» در واقع، طرح «یک کمربند یک جاده» راهبرد بلندپروازانۀ سیاست خارجی چین با هدف تحت تأثیر قرار دادن کشورهای در حال توسعۀ تحت قلمرو نفوذ خود بوده است و این همان چیزی است که در «ماجرای عبرت‌آموز» سریلانکا دیده می‌شود.

بحران در سریلانکا

پس از ماه‌ها قطع برق و کمبود شدید مواد غذایی و سوخت در سریلانکا، تظاهرات مسالمت‌آمیز چندهفته‌ای با درخواست استعفای دولت به‌دلیل سوءمدیریت اقتصادی سرانجام در اردیبهشت به خشونت کشیده شد. در این اعتراضات پنج نفر کشته و دست‌کم ۲۲۵ نفر زخمی شدند.

گوتابایا راجاپاکسا، رئیس‌جمهوری سریلانکا، در تیرماه از این کشور گریخت.

این بحران، به‌دلیل پروژه‌هایی که چین آنها را تأمین مالی کرده و نماد ولخرجی‌ها و غفلت دولت محسوب می‌شوند، تشدید شده است.

محور اصلی این زیرساخت، یک بندر دریایی عمیق در پر‌رفت‌و‌آمدترین خط کشتیرانی شرق به غرب جهان بود که قرار بود فعالیت‌های صنعتی را تحریک کند.

اما در عوض، این بندر از لحظۀ آغاز فعالیت، سبب هدر رفتن مبالغ هنگفتی شده است.

دینوکا، یکی از ساکنان قدیمی هامبانتوتا، به خبرگزاری فرانسه گفت: «زمانی که پروژه‌ها اعلام شد، ما بسیار امیدوار بودیم، و این منطقه واقعا بهتر شد.»

«اما در حال حاضر این [طرح‌ها] هیچ اهمیتی ندارند. آن بندر دیگر به ما تعلق ندارد و ما برای زندگی دست و پا می‌زنیم.»

بندر هامبانتوتا قادر نبود وام‌های ۱٫۴ میلیارد دلاری چین را که برای تآمین مالی احداث آن ارائه شده بود، بازپس دهد و طی مدت شش سال ۳۰۰ میلیون دلار از دست داد.

یک شرکت دولتی چینی در سال ۱۳۹۶ این بندر دریایی را برای مدت ۹۹ سال اجاره کرد. این توافق باعث شد سراسر منطقه از این بابت که پکن برای خود یک پایگاه راهبردی در اقیانوس هند به وجود آورده است، نگران شوند.

یک مرکز همایش ۱۵٫۵ میلیون دلاری مشرف به این بندر که از زمان گشایش‌ به‌ندرت مورد استفاده قرار گرفته، از دیگر نمونه‌های ولخرجی‌های تحت حمایت چین است.

فرودگاه راجاپاکسا نیز در همان نزدیکی قرار دارد. از این فرودگاه که با وامی به مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار از چین ساخته شده، آن قدر کم استفاده می‌شود که در برخی موارد حتی قادر به پرداخت قبض برق خود هم نبوده است.

در کلمبو، پایتخت سریلانکا، پروژۀ بندر سیتی با تأمین مالی چین احداث شده است. این پروژه یک جزیرۀ مصنوعی ۶۶۵ هکتاری است که با هدف تبدیل شدن به یک قطب مالی به‌عنوان رقیب دبی راه‌اندازی شده است.

اما منتقدان همین حالا هم نسبت به تبدیل شدن این پروژه به یک «تلۀ بدهی پنهان» هشدار داده‌اند.

غرق در بدهی

چین بزرگترین وام‌دهندۀ دوجانبه به کلمبو است. دست‌کم ۱۰ درصد از بدهی خارجی ۵۱ میلیارد دلاری سریلانکا به چین است.

به‌گفتۀ تحلیلگران، با احتساب وام‌های ارائه‌شده به شرکت‌های دولتی و بانک مرکزی سریلانکا، رقم واقعی به‌طور چشمگیری بیشتر از این خواهد بود.

دولت سریلانکا که قادر به پرداخت اقساط بدهی فزایندۀ خود نبود و کاهش رتبۀ اعتباری نیز موجب بسته‌شدن راه پرداخت منابع وام‌های جدید در بازار بین‌المللی پول به این کشور شد، در فروردین‌ماه از تعویق در پرداخت تعهدات وام‌های خارجی خود خبر داد.

سریلانکا تلاش کرد دربارۀ برنامۀ بازپرداخت خود بار دیگر با چین مذاکره کند، اما به‌جای آن، پکن به سریلانکا پیشنهاد داد که برای بازپرداخت وام‌های کنونی وام‌های بیشتری دریافت کند.

اما این پیشنهاد با درخواست کمک سریلانکا از صندوق بین‌المللی پول ناکام ماند.

چی ژنهونگ، سفیر چین، در آن زمان به خبرنگاران گفت: «چین همه تلاش خود را کرده است تا کمک کند و نگذارد اقساط سریلانکا عقب بیافتد، اما متأسفانه آنها به صندوق بین‌المللی پول مراجعه کردند و تصمیم گرفتند که بازپرداخت را انجام ندهند.»

برای بسیاری از مردم سریلانکا، پروژه‌های زیرساختی که عمدتاً استفاده نشده‌اند به نمادهای مهمی از خطرات تجارت با چین تبدیل شده‌اند.

کریشانتا کولاتونگا، صاحب یک نوشت‌افزار‌فروشی کوچک در کلمبو، گفت: «ما همین حالا هم تا خرخره در قرض و بدهی فرو رفته‌ایم.»

فروشگاه کولاتونگا در نزدیکی ورودی برج لوتوس، آسمان‌خراشی به شکل گل که تأمین مالی ساخت آن را چین بر عهده داشته است، قرار دارد.

نمای شیشه‌ای رنگارنگ این برج از جلوه‌های ویژه چشم‌انداز پایتخت سریلانکا است. اما بخش داخلی این برج، و یک رستوران‌ گردان با چشم‌انداز گسترده‌ای از شهر، هرگز به روی مردم باز نشده است.

کولاتونگا این پرسش را مطرح می‌کند: «وقتی ما برای غذا خوردن ناگزیر از گدایی هستیم چه فایده ای دارد که به این برج افتخار کنیم؟»