چین از عربستان سعودی چه می‌خواهد؟

در مردادماه هنگامی که خبری مبنی بر احتمال سفر شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهوری چین به عربستان سعودی منتشر شد، گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای در این خصوص آغاز شد.

کارشناسان از خود می‌پرسیدند چین از عربستان سعودی چه می‌خواهد و چنین ملاقاتی برای روابط طولانی‌مدت عربستان با غرب چه معنایی خواهد داشت؟

این گمانه‌زنی‌ها در روز جمعه (٦ آبان‌ماه) هنگامی به اوج خود رسید که ظاهراً فیصل بن فرحان، شاهزادۀ سعودی، این ملاقات را تأیید کرد و «رابطۀ تاریخی و استوار» بین عربستان سعودی و پکن را ستود.

همچنین، وی در بیانیه‌ای که پس از گفتگو با وانگ یی، همتای چینی او از تلویزیون عربستان پخش شد، یادآور شد که عربستان سعودی در حال «نهایی کردن مقدمات» نشست سران بین چین و کشورهای عربی است.

با توجه به اینکه خاورمیانه به «نقطۀ تلاقی رقابت» بین قدرت‌های جهانی تبدیل شده است، همکاری گسترده چین با عربستان سعودی به این کشور کمک خواهد کرد تا مسیرهای تجاری‌‌اش را حفظ کند و نفوذ نظامی خود را در منطقه گسترش دهد.

با این حال چندان مشخص نیست که این وضعیت چه منافع بالقوه‌ای برای خاورمیانه و عربستان سعودی دارد.

پیش‌تر از این، چین برای محکم کردن جای پای نظامی خود در خاورمیانه اقدام کرده و به‌شکلی پنهانی حضورش را در بندرهای استراتژیک منطقه تحت پوشش طرح کمربند و جاده (BRI) یا یک کمربند یک جاده (OBOR) و برای تحقق آن تثبیت کرده است.

مایکل سینگ، مدیر عامل مؤسسۀ واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، در مردادماه به پولیتیکو گفت: «بخشی از استراتژی چین در منطقه این است که نشان دهد این کشور شریک قابل اعتمادتر و بهتری نسبت به ایالات متحده برای کشورهای خاورمیانه است.»

او افزود: «به‌زودی نه تنها از سوی سعودی‌ها، بلکه از سوی دیگر شرکای خود در منطقه این پیام را دریافت خواهیم کرد که آنها برای مواردی مانند خرید سلاح، یا سرمایه‌گذاری یا برای همۀ موارد، گزینه‌های دیگری هم دارند.»

او یادآور شد که این مسئله بدان معنا نیست که «آنها واقعاً به‌دنبال فاصله گرفتن از ایالات متحده هستند»، بلکه به این معنی است که «به‌دنبال استفاده از اهرم فشار در این رابطه می‌گردند».

رابطه‌ای مخاطره‌آمیز

چین در سال‌های اخیر به‌شدت به خاورمیانه توجه نشان داده است. عرب نیوز گزارش داد که رهبران چین در سال ١٤۰۰ بیش از هر نقطۀ دیگری در جهان به خاورمیانه سفر کرده‌اند.

شی در جریان المپیک زمستانی پکن هم میزبان رئیس‌جمهوری مصر، امیر قطر و ولیعهد ابوظبی بود.

در حال حاضر چین بزرگترین شریک تجاری عربستان سعودی و بزرگترین خریدار نفت این کشور است.

تحلیلگران گفتند چین اتحاد با عربستان سعودی را بر شراکت فعلی خود با ایران ترجیح می‌دهد.

اما به‌گفتۀ آنها به‌طور کلی روشن است که عربستان سعودی ترجیح می‌دهد خود را با ایالات متحده و غرب هم‌سو کند و تغییر این وضعیت، چشم‌اندازی مخاطره‌آمیز خواهد بود.

آنها معتقدند دلیل این مسئله این است که ایالات متحده نقشی کلیدی در حفاظت نظامی از منطقه ایفا می‌کند، نقشی که چین نشان نداده است که مایل یا قادر به ایفای آن باشد.

بدرفتاری چین با جمعیت مسلمان خود وجهۀ خوبی از این کشور در عربستان سعودی به‌جا نگذاشته است و نشان‌دهندۀ گسست ارزش‌ها بین این دو کشور است. در عین حال، عربستان سعودی از اتحاد چین با ایران ناخرسند است.

توسعه‌طلبی ایران در خاورمیانه مشهود است و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و گروه‌های نیابتی آن بر منافع استراتژیک جمهوری اسلامی در لبنان، سوریه، یمن و عراق تأکید می‌کنند.

به‌گفتۀ تحلیلگران، با توجه به روابط چین با ایران، دور از انتظار است که عربستان سعودی اتحاد خود را با ایالات متحده و غرب به خطر بیندازد.

چه کسی آماده نفع بردن است؟

برنارد هایکل، استاد مطالعات خاور نزدیک دانشگاه پرینستون، طی رویداد مجازی که در روز ٢٨ مردادماه به میزبانی مؤسسه هادسون، اندیشکده‌ای محافظه‌کار برگزار شد، گفت: «چینی‌ها هم با ایرانی‌ها و هم با سعودی‌ها روابط خوبی دارند.»

او گفت: «درمجموع فکر می‌کنم آنها ترجیح می‌دهند به سعودی‌ها نزدیک‌تر باشند تا ایرانی‌ها، زیرا سعودی‌ها به دلایل مختلف از نظر استراتژیک بسیار مهم‌تر هستند».

او افزود: «به‌نظر می‌رسد این گفته صحیح باشد که چینی‌ها خاورمیانه را به چشم صحنۀ اصلی رقابت با ایالات متحده می‌بینند» و یادآوری کرد که تعامل چین با منطقه را می‌توان «فرصت‌طلبانه» دانست.

او گفت چین «به پایگاه‌های نظامی چشم دوخته است و سعی می‌کند وارد صنعت نظامی در سراسر خلیج فارس شود»، اما هدفش از این تلاش تحقق منافع خود به بهترین شکل ممکن است.

مایکل دوران، مدیر مرکز صلح و امنیت در خاورمیانه، طی سخنانش در همان رویداد به این مسئله اشاره کرد که تا به امروز هیچ نمونه‌ای وجود ندارد که چین، حمایت نظامی و دیپلماتیک قابل توجهی از یکی از متحدانش انجام داده باشد.

او گفت: «منظورم این است که چین واقعاً هیچ متحدی هم ندارد. این مدل هنوز برای چین آزموده نشده است.»

محمد الیحیی، از اعضای ارشد مؤسسۀ هادسون و تبعۀ عربستان یادآور شد که «چینی‌ها یک سیستم ائتلافی که تاحد زیادی مشابه سیستم ائتلاف آمریکا باشد، ایجاد نکرده‌اند.»

بر اساس گزارش روز ٢٥ مردادماه پولیتیکو، نگرانی‌های عربستان دربارۀ ایران «خیلی زود مانع از آن خواهد شد که چین به‌عنوان ابرقدرت متحد و منتخب عربستان سعودی، جای ایالات متحده را بگیرد».

دیوید ساترفیلد، مدیر مؤسسۀ سیاست عمومی بیکر دانشگاه رایس، گفت: «ایالات متحده شریک امنیتی حیاتی عربستان سعودی است و همین‌طور هم باقی خواهد ماند... زیرا ایران به‌عنوان چشمگیرترین منبع تهدید برای عربستان سعودی و فراتر از عربستان سعودی، برای خلیج‌فارس و کل شبه‌جزیره باقی می‌ماند».

او به پولیتیکو گفت: «چین دغدغۀ ایران را ندارد. همین و بس. این کشور در تخاصمی که عربستان سعودی به‌ناچار باید در آن از حمایت مستقیم و قابل تشخیص طرف‌های خارجی علیه ایران برخوردار باشد، نمی‌تواند به شکلی معنادار «شریک» تلقی شود و چنین هم نخواهد شد.»

تعهد ایالات متحده به منطقه

ژنرال کنت اف. مک‌کنزی در ١٤ بهمن‌ماه سال گذشته طی سخنرانی ویدیویی در مؤسسۀ خاورمیانه هشدار داد که چین به‌دنبال ایجاد نفوذ نظامی در بین شرکای ایالات متحده در منطقه است.

او گفت اگرچه چین تمایل دارد شریک منتخب جایگزین ایالات متحده در خاورمیانه شود، اما «این کشور هیچ تمایلی به پوشیدن ردای تضمین نظم جهان آزاد ندارد، نظمی که به کرامت انسانی و حاکمیت قانون احترام می‌گذارد.»

او تأکید کرد «ایالات متحده ضمن داشتن همکاری نزدیک با هم‌پیمانان و شرکای همفکر خود، قصدی برای کنار گذاشتن این ردا ندارد.»

در رقابت بر سر نفوذ ژئوپلیتیکی و مزایای اقتصادی، توجه به ظواهر نیز نقش ایفا می‌کند. برخی از تحلیلگران اشاره می‌کنند که چین مدتی است «اشاره‌ها» دربارۀ سفر مورد انتظار شی جین‌پینگ به عربستان را کنار گذاشته است.

به‌گفتۀ آنها این اقدام باعث می‌شود چنین رابطه‌ای در کانون توجه قرار بگیرد و با گمانه‌زنی‌هایی همراه شود که با نوعی تردستی باعث می‌شود نفوذ چین بیشتر از آنچه که هست به‌نظر برسد.

مؤسسۀ صلح ایالات متحده در گزارش شهریورماه خود نوشت: «شی خود مشتاق حضور بر روی فرش قرمز است چراکه او را شبیه دولت‌مردان نشان می‌دهد و بر احترام فراوانی که تمام جهان برای چین قائل است، تأکید می‌گذارد.»

تیم لندرکینگ، فرستادۀ ویژۀ ایالات متحده در یمن در اواسط مردادماه در واکنش به خبر سفر احتمالی شی به عربستان سعودی، به سی‌ان‌بی‌سی گفت دیدارهای دیپلماتیک توسط سایر قدرت‌های جهانی دور از انتظار نیست.

با این حال، او تأکید کرد که جو بایدن، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، در تیرماه، پس از سفر خود به منطقه، بر تعهد ایالات متحده نسبت به منطقه تأکید کرده است.

لندرکینگ گفت: «پیام اصلی رئیس‌جمهوری به منطقه این است که ایالات متحده جایی نخواهد رفت.»