کشته شدن الظواهری سرآغاز کشمکش بر سر جانشینی او در درون القاعده

به‌گفتۀ کارشناسان، کشته شدن ایمن الظواهری، رهبر القاعده، در حملۀ پهپادی ایالات متحده به مخفیگاهش در کابل، پایتخت افغانستان، سرآغاز روند بالقوه پرکشمکش جانشینی او برای این گروه افراطی است.

این افراطگرای مصری که روز یکشنبه (٩ مردادماه) طی حمله‌ای دقیق به «خانۀ امن» خود در محله شیرپور، یکی از ثروتمندترین محله‌های کابل کشته شد، هرگز تلاش نکرد از لحاظ جذبه و نفوذ جا پای سلف خود بگذارد.

با این حال، پس از اینکه نیروهای ویژۀ ایالات متحده، اسامه بن لادن را در سال ١٣٩۰ در پاکستان کشتند، او در غیرمتمرکز شدن این گروه نقشی کلیدی ایفا کرد که منجر به ظهور شاخه‌های القاعده در سرتاسر جهان شد.

از جملۀ این شاخه‌ها می‌توان به این گروه‌ها اشاره کرد: الشباب که هنوز کنترل بخش بزرگی از روستاهای سومالی را در اختیار دارد، جماعت نصره الاسلام و المسلمین (JNIM) که در غرب آفریقا و به‌ویژه مالی فعال است و شاخۀ القاعده در شبه‌قارۀ هند (AQIS).

هانس-یاکوب شیندلر، مدیر پروژۀ غیردولتی مبارزه با افراط‌گرایی و مشاور سابق سازمان ملل گفت الظواهری «حضور نقش‌آفرینان مهم تازه‌ای را در شبکۀ القاعده پذیرفت».

او گفت: «بنابراین، این اتفاق ضربه‌ای به القاعده محسوب می‌شود.»

جانشین احتمالی از مصر

در بین محتمل‌ترین جانشینان او دو مصری دیگر به چشم می‌خورند، یکی سیف العدل و دیگری ابوعبدالکریم المصری.

سیف العدل افسر سابق نیروهای ویژه مصر و از اعضای گارد قدیمی القاعده است که بنا به گزارش‌ها در ایران حضور داشته است.

او پس از پیوستن به جنبش افراط‌گرای مصر در دهۀ ١٣٦۰ دستگیر و سپس آزاد شد و در نهایت به افغانستان رفت. افغانستان در آن زمان پایگاه بن لادن و الظواهری بود و سیف العدل به القاعده پیوست.

بر اساس اعلام پروژۀ مبارزه با افراط‌گرایی (CEP)، او در سال ١٣٨٢ در ایران دستگیر و در سال ١٣٩٤ طی مبادلۀ زندانیان آزاد شد. تصور می‌شود او تا سال ١٣٩٧ به‌عنوان یکی از معاونان کلیدی الظواهری در ایران حضور داشته است.

پروژۀ مبارزه با افراط‌گرایی گفت: «العدل نقش مهمی در ایجاد توانایی‌های عملیاتی القاعده ایفا کرد و سلسله مراتب ترقی را به‌سرعت طی کرد.»

باراک مندلسون، دانشمند علوم سیاسی در کالج هاورفورد ایالات متحده و نویسندۀ چندین کتاب دربارۀ القاعده، العدل را «نامی بزرگ» در این جنبش دانسته است که «باید نفر بعدی باشد».

با این حال او تأکید کرد که العدل چندین سال در ایران مخفی بوده است، به همین دلیل احتمالاً ارتباطش را با رهبران نسل جدید القاعده از دست داده است.

او گفت: «مطمئن نیستم جایگاه او در القاعده تا چه اندازه مستحکم باشد، به‌ویژه حالا که نسل قدیمی یعنی اساساً تمام اعضای گارد قدیمی مرده‌اند.»

حاکمان شیعۀ ایران رسماً مخالف القاعده هستند، اما جمهوری اسلامی بارها به همکاری با این شبکه و پناه دادن به رهبران آن متهم شده است.

المصری معروف به «کریم» و اهل مصر که گزینۀ دیگر جانشینی الظواهری است، عضو کادر رهبری گروه افراطی سوری حراس‌الدین است و ممکن است در سوریه باشد.

روز ٦ تیرماه، یکی از رهبران یمنی حراس‌الدین طی حملۀ پهپادی ایالات متحده در حاشیۀ شهر ادلب واقع در شمال‌غرب سوریه درحالی‌که به تنهایی با موتورسیکلت در حال حرکت بود کشته شد. در شهریورماه سال گذشته دو تن دیگر از مقامات این گروه نیز به شکلی مشابه کشته شدند.

برنامۀ پاداش برای عدالت وزارت خارجۀ ایالات متحده تا ٥ میلیون دلار جایزه به ازای اطلاعاتی درباره المصری پیشنهاد کرده است. این برنامه المصری را «عضو قدیمی القاعده و رهبر ارشد حراس‌الدین» خوانده است.

بر اساس مندرجات وب‌سایت پاداش برای عدالت، «المصری در سال ١٣٩٧ یکی از اعضای شورای حراس‌الدین بود که نهاد عالی تصمیم‌گیری این گروه محسوب می‌شود.»

در این وب‌سایت آمده است: او «به‌عنوان رابط میان حراس‌الدین و تحریر الشام عمل می‌کرد. تحریر‌الشام یک گروه فراگیر مرتبط با القاعده است که حراس‌الدین از آن انشعاب پیدا کرده بود.»

«ابهام بزرگ» جانشینی

شیندلر گفت: «الظواهری در تصمیمات روزمرۀ گروه‌های وابسته دخالتی نداشت.»

او افزود: «با این حال شخصیتی مورد نیاز است که برجستگی و ارشدیت خاصی داشته باشد، چراکه تمام رؤسای همۀ گروه‌های وابسته باید به او سوگند وفاداری شخصی یاد کنند.»

«بنابراین جانشینی او اندکی چالش‌برانگیز خواهد بود.»

ریتا کاتز، مدیر و یکی از بنیانگذاران گروه اطلاعاتی سیته گفت جانشینی القاعده «ابهام بزرگ» پس از کشته شدن الظواهری محسوب می‌شود.

او گفت: «وضعیت امروز با اوضاع پس از کشته شدن اسامه بن لادن فرق دارد، چراکه در آن زمان بیشتر رهبران این گروه به سوریه نقل مکان کردند و بسیاری از آنها در همان‌جا کشته شدند.»

به‌گفتۀ او اطلاعات اندکی در مورد محل اختفای العدل وجود دارد؛ با این حال، تأکید کرد خیلی بعید است که او هنوز در ایران باشد. به‌گفتۀ ناظران العدل حدود دو دهه را در این کشور سپری کرد.

او گفت: «شایعه‌ها حاکی از آن است که او از زندان ایران آزاد شده است و به سوریه نقل مکان کرده است. اما اطلاعات زیادی در دست نیست.»

مرکز سوفان که یک سازمان پژوهشی امنیتی مستقر در ایالات متحده است روز سه‌شنبه طی تازه‌ترین بیانیۀ اطلاعاتی خود گفت کشته شدن تعدادی از چهره‌های قدیمی گارد القاعده در سال‌های اخیر باعث شده است این شبکه با «کوچک شدن حلقۀ گزینه‌های احتمالی جانشینی» مواجه شود.

این مرکز اعلام کرد «حضور طولانی‌مدت» العدل در ایران که دارای اکثریت شیعه است «ممکن است باعث شود برخی محافل نامزدی او را شبهه‌برانگیز بدانند.»

این امکان وجود دارد که کادرهای جوان القاعده شخصیتی مانند المصری را ترجیح بدهند. چراکه او با حضور در سوریه «با جدیت در راه ایجاد روابط با نیروهای بالقوه‌ای تلاش کرد که بیشتر بر اهداف محلی متمرکز بودند و انگیزه‌شان نارضایتی‌های ناحیه‌ای در مناطق تحت تأثیر جنگ داخلی و شورش بود».

این مرکز گفت: «انتخاب رهبر بعدی القاعده نکات فراوانی را در مورد برنامه‌های آیندۀ این سازمان روشن خواهد کرد.»