تشدید خشکسالی‌های تهدیدکنندۀ میلیون‌ها نفر در سوریه و عراق بر اثر درگیری‌ها

خشکسالی خاورمیانه که با سرعت بی‌سابقه‌ای رو به وخامت است، برای امنیت غذایی منطقه و محیط زیست خطری جدی به شمار می‌رود.

کمبود بارندگی و کاهش آب رودخانه‌ها بیش از ۱۲ میلیون نفر از ساکنان سوریه و عراق را تهدید می‌کند. این منطقه بدترین فصل خشک دهه‌های اخیر خود را تجربه می‌کند.

در حالی که کاهش جریان آب رودخانه بر تولید برق و آبیاری محصولات تأثیر گذاشته است، ساکنان برخی مناطق از کمبود آب آشامیدنی خبر می‌دهند.

این امر سبب افزایش نگرانی در مورد نیازهای بشردوستانه روزافزون این جوامع شده است؛ جوامعی که هم‌اکنون نیز از پیامدهای درگیری و آوارگی رنج می‌برند.

بیش از پنج میلیون سوری به رودخانۀ فرات وابسته‌اند؛ رودخانه‌ای که جریان آب آن به زیر ۲۰۰ متر مکعب در ثانیه کاهش یافته است.

کمبود آب سبب شده است زمین‌های قابل دسترس برای کشت و کار، به‌ویژه در منطقۀ الجزیره و مناطق شرق فرات - که پیش‌تر به‌عنوان سبد نان کشور توصیف می‌شد - کاهش پیدا کند.

تشدید مشکلات آب بر اثر جنگ

مضر حماد الاسعد، سخنگوی شورای عشایر و قبایل سوریه، گفت: «بحران خشکسالی و بیابان‌زایی با آغاز جنگ سوریه تشدید شد.»

او گفت که سرکوب وحشیانۀ مردم سوریه توسط رژیم این کشور، تحت حمایت روسیه و ایران، «هزاران پروژۀ کشاورزی را مختل کرد.»

به‌گفتۀ او، اکنون شبه‌نظامیان وابسته به ایران بخش‌های وسیعی از زمین‌های کشاورزی در صحرای فرات و دشت الغاب در شمال غرب سوریه را پس از کشتن و آواره کردن مالکان‌شان یا مجبور کردن آنها به فروش این زمین‌ها، در اختیار گرفته‌اند.

وی گفت که این زمین‌ها به سکونت‌گاه‌های شبه نظامیان، اردوگاه‌های نظامی، و مناطقی با دسترسی محدود تبدیل شده‌اند؛ مناطقی که هیچ‌گونه فعالیت کشاورزی در آنها انجام نمی‌شود.

الاسعد گفت که سطح کنونی تولیدات کشاورزی، به‌ویژه با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در نتیجۀ حفر بیش از حد و بی‌رویۀ چاه‌ها و تعرض به حریم رودخانه‌ها، برای پاسخگویی به نیازهای سوری‌ها کفایت نمی‌کند.

علاوه بر این، او به بی‌میلی دولت به بهبود بخشیدن کیفیت بذر و عدم ارائۀ تراکتور و ماشین برداشت به کشاورزان و نیز «استفاده از کودهای شیمیایی در ساخت مواد منفجره توسط رژیم اسد و شبه نظامیان» اشاره کرد.

وی گفت، در همین حال، محصولات محلی تولید‌شده توسط رژیم و شبه‌نظامیان به خارج از سوریه قاچاق می‌شود و به‌فروش می‌رسد تا در ازای آن ارز به‌دست آورند.

منحرف‌کردن مسیر آب عراق توسط ایران

اکنون ۴۰ درصد مناطق سراسر مرز عراق با سوریه کاملاً بیابانی محسوب می‌شود.

این شرایط مقامات را وادار کرده سیاست کشاورزی را اتخاذ کنند که در آن ذخایر کم‌آب رودخانه‌های دجله و فرات و شاخه‌های آنها در نظر گرفته می‌شود.

عبدالرحمان المشهدانی، استاد اقتصاد دانشگاه العراقیه، گفت: «تولید گندم در فصل برداشت سال ۱۴۰۱ برای تأمین نیازهای جمعیت کافی نیست.»

وی گفت: «این مقدار تولید ممکن است در نتیجۀ کمبود آب به ۲/۵ میلیون تن کاهش یابد که این مقدار نصف آن چیزی است که کشور دو سال پیش تولید کرده بود.»

او گفت که عراق برای آبیاری زمین‌های زراعی خود به جریان آب ورودی رودخانه‌ها از ترکیه و ایران متکی است.

وی گفت، اما کاهش سهمیۀ آب آن و امواج شدید خشکسالی که پیش‌بینی می‌شود همچنان ادامه یابد، رودخانۀ دجله را به رودخانه‌ای با منابع محدود تبدیل کرده و بخش جنوبی رودخانۀ فرات را نیز کاملاً خشک کرده است.

المشهدانی خاطرنشان کرد: «عراق به‌دلیل سدهای ترکیه و قطع‌شدن بیشتر انشعابات آن توسط ایران، نیمی از ورودی آب‌های رودخانه‌های دجله و فرات را از دست داد.»

وی از مقامات عراقی خواست که ضمن مذاکره پیرامون افزایش سهمیۀ آب کشور، به‌منظور کاهش هدررفت و افزایش ذخایر آب حاصل از آب باران سیاست‌های آبی اتخاذ کنند.

مهدی رشید الحمدانی، وزیر منابع آب عراق، اواسط اردیبهشت بار دیگر گفت که «عدم تقسیم [آب] توسط ایران به‌عنوان [باری] بر دوش خسارت ناشی از خشکسالی بغداد محسوب می‌شود» درست همان کاری که ترکیه انجام داده است.

او گفت که پروژه‌های ایران عراق را از ۲۰ درصد منابع آبی خود محروم کرده است. وی ایران را به منحرف کردن مسیر ۹۰ درصد از رودخانه‌های مشترک میان دو کشور متهم کرد.

عکس‌ها و فیلم‌های اخیر نشان می‌دهد که در نتیجۀ منحرف‌کردن ده‌ها انشعاب منتهی به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها توسط ایران، دریاچۀ حمرین در استان دیالی در شرق عراق به‌صورت کامل ناپدید شده است.

کنشگران عراقی به‌تازگی ویدیویی را منتشر کردند که در آن مرد جوانی در حال دویدن در میانۀ رودخانۀ دجله دیده می‌شود؛ تصویری که از شدت بحران حکایت دارد.

آب، بزرگترین چالش عراق

برهم صالح، رئیس‌جمهوری عراق، طی بیانیه‌ای در روز ۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ گفت که عراق تا سال ۱۴۱۴ با کسری آب حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب یا بیشتر مواجه خواهد شد.

وی با اشاره به دریاچۀ ساوه، که زمانی به عنوان «مروارید جنوب» توصیف می‌شد، خاطرنشان کرد که این دریاچه اکنون به بستر دریاچه‌ای نمکی و بایر تبدیل شده است.

عراق پیش از این نیز از سیاست‌های آبی ایران گله‌مند بوده و مدعی شده است که همسایه‌اش کنوانسیون ۱۳۷۶ سازمان ملل پیرامون قانون استفاده‌های غیرقانونی از مسیرهای آبی بین‌المللی را نقض می‌کند.

یک تیم دولتی عراق متشکل از کارشناسان امنیتی، دیپلمات ها، استادان دانشگاه‌ها، و پژوهشگران در حال بررسی مفاد «قرارداد ۱۳۵۴ الجزایر» میان عراق و ایران به‌منظور حل و فصل اختلافات مرزی و آبی هستند.

به‌گفتۀ وزارت محیط زیست عراق، مشکل کمبود آب بزرگترین چالشی است که عراق امروز با آن مواجه است؛ کشوری که هم اکنون در رتبۀ پنجم جهان در میان کشورهایی قرار دارد که بیشترین تأثیر را در نتیجۀ تغییرات آب و هوایی متحمل شده‌اند.

افزایش طوفان‌های گرد و غبار خفه‌کننده که زندگی عمومی را فلج می‌کند، نشان‌دهندۀ این تغییر است. این در حالی است که پیش‌بینی‌های کارشناسان محیط زیست و هواشناسی حاکی از آن است که تعداد روزهای گرد و غباری در سال ۱۴۲۹ به سالانه ۳۰۰ روز خواهد رسید.

ایران نیز سال‌ها از کاهش بارندگی رنج می‌برد و ذخایر آب سدها در سراسر ایران به کمتر از ۴۰ درصد کاهش یافته است. این امر منجر به کمبود آب شد و تابستان گذشته در چند شهر اعتراضاتی را به‌همراه داشت.