آشکار شدن سلطه سپاه بر تصمیم گیری سیاسی در ایران در پی انتشار فایل صوتی ظریف

روز یکشنبه (۵ اردیبهشت) انتشار فایل صوتی یک مصاحبه با جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، که فاش شده و برای رسانه ها فرستاده شده بود، سبب بروز واکنش های جهانی گسترده ای در سراسر طیف سیاسی شد. این رویداد همچنین باعث شد بحث و جدل ها، تئوری های توطئه، و دیدگاه های مختلفی پیرامون سیاست خارجی ایران مطرح شود.

این فایل ۱۹۰ دقیقه ای که برگرفته از یک مصاحبه ویدیویی انجام شده در روز ۶ اسفند بود، هم زمان با سفر ظریف به بغداد منتشر شد. این اتفاق قبل از آغاز دور سوم مذاکرات در وین با هدف احیاء توافق بین المللی مربوط به برنامه هسته ای ایران روی داد.

این مصاحبه بخشی از یک پروژه تاریخ شفاهی با هدف آشکار کردن زوایای بیشتری از دولت حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، است. وزیر امور خارجه ایران در جریان این مصاحبه بارها تأکید می کند که برخی از اظهارات او نباید منتشر شود.

ظریف پیشتر در مصاحبه ای گفته بود که او هیچ نقشی در تصمیم گیری های مرتبط با سیاست خارجی ندارد. او در فایل صوتی فاش شده اخیر هم این موضع خود را تکرار کرده است.

او می گوید در میانه مذاکرات منجر به دستیابی به توافق هسته ای ۱۳۹۴، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، از پشت خنجر خورده است. وی افزود که بسیاری از تندروها نمی خواهند روابط میان آمریکا و ایران عادی شود.

ظریف با اشاره به این که محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری پیشین، از او خوشش نمی آمد و می خواست که او از سمتش به عنوان نماینده ایران در سازمان ملل متحد برکنار شود، گفت «قدرت های بالاتر» (اشاره ای به علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی) می خواستند که او سمتش را حفظ کند.

ظریف گفت که وقتی او در نهایت دعوت روحانی برای احراز سمت وزیر امور خارجه را پذیرفت، می دانست که «نه قهرمان، بلکه قربانی» خواهد بود.

او در این مصاحبه بارها تأکید کرد که رژیم تهران حضور منطقه ای و سیاست های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در اولویت قرار داده است.

او می گوید این سیاست ها و حضور منطقه ای ایران، که ظریف از آنها به عنوان «میدان«‌ یاد می کند وقاسم سلیمانی، فرمانده کشته شده نیروی قدس سپاه، آنها را طراحی و در مورد آنها تصمیم گیری کرده بود، در دوران کاری سلیمانی همواره به دیپلماسی ترجیح داده می شدند.

به مخاطره افتادن دیپلماسی توسط سلیمانی

جواد ظریف گفت که حتی در شرایطی که مواضع سپاه پاسداران «۲۰۰ درصد» به دیپلماسی و سیاست خارجی ایران آسیب می رساند، سلیمانی حاضر نبود برای دیپلماسی از «میدان«‌ کوتاه بیاید.

وی گفت، چند ماه پس از آن که مذاکرات ایران با قدرت های جهانی منجر به دستیابی به راه حل های دیپلماتیک شد، جان کری، وزیر خارجه سابق ایالات متحده، به او اطلاع داد که شمار پروازهای ایران ایر به سوریه شش برابر شده است.

ظریف گفت که او از این واقعیت بی خبر بود.

او گفت که به منظور کمک به ناوگان فرسوده هوایی ایران، به گروه وی (ظریف) برای خریداری هواپیماهای جدید بویینگ و ایرباس چراغ سبز نشان داده شده بود. اما افزایش ناگهانی شمار پروازهای سوریه با استفاده از هواپیمایی ایران ایر، این خرید را به مخاطره انداخت.

به گفته او، دلیل این امر آن بود که سلیمانی، بدون آن که به کسی جز مدیر ایران ایر خبر دهد، تصمیم گرفته بود که پروازهای سپاه به سوریه با استفاده از ایران ایر «امن تر از ماهان ایر» است.

پروازهای اعلام نشده توسط هواپیمایی دولتی ایران ایر و هواپیمایی تحریم شده ماهان ایر در سال های اخیر پرسش هایی را درباره فعالیت های مشکوک هر دو شرکت هواپیمایی از سوی رژیم ایران به وجود آورده است. این شرکت های هواپیمایی به انتقال دادن اسلحه و جنگجو به مناطق پرتنش سراسر منطقه متهم شده اند.

ظریف گفت که این اقدام سلیمانی روابط دیپلماتیک را به مخاطره انداخت و احتمال خریداری هواپیماهای بیشتر را از بین برد.

وزیر امور خارجه ایران گفت که او هفته ای یک بار با سلیمانی دیدار می کرد. اما آن دیدارها به منظور گفت و گو پیرامون امور یا منافع کشور نبود. بلکه به گفته او، سلیمانی فهرست سیاست های منطقه ای خود را به ترتیب اولویت به او ارائه می کرد.

هزینه کردن برای سپاه «ارزشش را نداشت»

ظریف ضمن انتقاد از تندروهایی که طرفدار فاصله گرفتن از ایالات متحده و ارتش بسیار بزرگ آن هستند، تأکید کرد که قدرت ایران در موشک ها یا تجهیزات نظامی نیست و این یک واقعیت آشکار است که کشورش نمی تواند به قدرت نظامی اتکا کند.

وی گفت که نقطه قوت جمهوری اسلامی باید حمایت مردمی باشد، که «برابر با امنیت ملی است.»

وی یادآور شد که سیاست خارجی تهران همواره بر مبنای یک رویکرد «دوقطبی دوران جنگ سرد» تصمیم گیری و دیکته شده است و این نشان می دهد که حضور منطقه ای سپاه همیشه بر دیپلماسی تفوق داشته است.

وی گفت که ایران برای حضور منطقه ای سپاه «بیش از آن چه که لازم بود، هزینه کرده است.» وی در بخشی دیگر اشاره کرد که «ارزشش را نداشت.»

ظریف گفت که نه روحانی، نه اعضای هیأت دولت او، و نه تقریباً هیچ کس دیگر - البته به جز مقام یا مقامات عالیرتبه سپاه - از سرنگونی پرواز ۷۵۲ خطوط هوایی بین المللی اوکراین در ۱۸ دی ماه ۱۳۹۸ اطلاع نداشتند.

او گفت که روز پس از این حادثه، او تحت فشار قرار گرفت تا در این رابطه توییت کند و هدف قرار گرفتن هواپیما توسط سپاه را تکذیب کند، اما حاضر به انجام این کار نشد.

وی افزود که وقتی او از مقامات سپاه خواست اجازه دهند هیأت دولت روحانی واقعیت را بدانند تا بلکه بتوانند راه علاجی پیدا کنند، آنها «آن گونه با من برخورد کردند که انگار من کفر ابلیس گفتم.»

نقش ویرانگر چین و روسیه

ظریف با تأیید بر ضرورت ادامه یافتن روابط تهران با روسیه و چین هم زمان با تعامل با غرب از جمله ایالات متحده، گفت که چین و روسیه طرفدار ایران نیستند و برای منافع خود با تهران رابطه دارند.

ظریف گفت، دلیل این که چین و روسیه ترجیح می دهند روابط تهران با ایالات متحده غیردوستانه باشد، این است که آنها می خواهند ببینند ایران از دید ایالات متحده یک (معضل) «اولویت دار» است تا به این ترتیب خودشان در رده های پایین تر اولویت های واشنگتن قرار گیرند.

او نقش مسکو در مذاکرات ایران با غرب را مخرب توصیف کرد و حتی گفت که سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در سال ۱۳۹۴ تلاش کرده بود راه حل های دیپلماتیک را به مخاطره بیاندازد.

ظریف گفت که لاوروف مخفیانه برای گفت و گو با کری رفته بود، اما ظریف بدون اعلام قبلی برای ملاقات با همتای آمریکایی خود وارد شد و آن دو را در کنار هم دید.

لاوروف قبل از آن که آن شب راهی مسکو شود، به ظریف و کری گفت که ایران و ایالات متحده نمی توانند بر سر یک موضوع خاص به توافق برسند.

ظریف در واکنش به لاوروف گفته بود که این موضوع «هیچ ربطی به [دشنام] شما ندارد.»

خشم تندروها از مصاحبه ظریف

اظهارات ظریف در این فایل صوتی فاش شده، به ویژه بخش مربوط به سلیمانی و سپاه پاسداران، خشم تندروها را در داخل ایران برانگیخته است. برخی از تندروها ظریف را به خیانت متهم کرده اند.

نمایندگان مجلس ایران، که اکثرشان محافظه کار هستند، خواستار تحقیقات درباره فایل صوتی فاش شده هستند. آنها همچنین درخواست کرده اند که ظریف به دلیل «اهانت به سلیمانی» مجازات شود.

چند تن از آنها حملاتشان به ظریف را از این هم فراتر برده و گفته اند که به نظر می رسد او از خط قرمزهای رژیم آگاه نیست. هم زمان بسیاری از محافظه کاران برجسته او را به «غربزدگی» متهم کرده اند.

روزنامه به شدت تندرو کیهان - روزنامه ای که ظریف در این مصاحبه نام سردبیر آن را آورده است - وزیر امور خارجه را به شدت مورد انتقاد قرار داد. (در جریان گفت و گوهای سال ۱۴۰۰ برای احیاء برجام کیهان در یک سرمقاله خواستار برکناری ظریف از مذاكرات شده بود.)

کیهان روز دوشنبه با انتشار یک سرمقاله آتشین درباره ظریف تلویحاً مدعی شد که این فایل صوتی به عمد فاش شده است.

یک سخنگوی حزب محافظه کار«مؤتلفه اسلامی» ضمن انتقاد از ظریف اشاره کرد که فایل صوتی فاش شده و فرستاده شده برای رسانه های خارج از کشور، گاف کوچکی نیست.

همزمان اصلاح طلبان و میانه روها فاش کنندگان این فایل صوتی را به تلاش برای مختل کردن گفت و گوهای آینده در وین متهم کرده و آن را یک کارزار افترازنی علیه ظریف خوانده اند.

منتقدان جمهوری اسلامی می گویند، از آن جا که ظریف بخشی از این نظام است اجازه ندارد از آن انتقاد کند و اگر او با بخش هایی از رژیم مشکل دارد، باید استعفاء دهد.

واکنش ظریف و وزارت خارجه

ظریف روز سه شنبه بدون اشاره مستقیم به این مصاحبه، قطعه ویدیوی کوتاهی را در اینستاگرام منتشر کرد. او با اشاره ای تلویحی به پروژه تاریخ شفاهی گفت که باید به خدا و مردم اندیشید و نگران تاریخ نبود.

روحانی نیز روز سه شنبه برای نخستین بار به این مصاحبه فاش شده واکنش نشان داد و به وزارت اطلاعات خود دستور داد که فاش کنندگان را شناسایی کنند. دولت می گوید که این فایل «دزدیده شده» است.

وزارت خارجه ایران پیشتر فایل صوتی را «گزینه ای» و «تقطیع شده» توصیف کرده بود.

این وزارتخانه ضمن ادعای این موضوع که مدت این مصاحبه «هفت ساعت» بوده، گفته است که در صورت موافقت نهادهای ذیربط آن را به طور کامل منتشر خواهد کرد. این وزارتخانه تأکید کرده است که ظاهراً ظریف در دیگر بخش های منتشر نشده آن، سلیمانی را ستوده است.

در پایان این مصاحبه فرد مصاحبه کننده از ظریف می خواهد که سخنی برای آینده و برای تاریخ بگوید. او اشاره می کند که ظریف ممکن است رئیس جمهوری یا معاون رئیس جمهوری آينده باشد و شاید هم پیژامه ای بپوشد و در خانه بنشیند.

اما ظریف در پاسخ احتمال دیگری را مطرح می کند. او می گوید شاید هم در آینده با یک لباس یکسره راه راه به تن، در جای دیگری -- یعنی در زندان -- باشد.