چالش‌های جدید القاعده در شبه‌جزیرۀ عربستان پس از کشته شدن ظواهری

عدن -- به‌گفتۀ تحلیلگران در یمن، کشته شدن ایمن الظواهری، سرکردۀ القاعده، یک موفقیت امنیتی به‌شمار می‌رود که منجر به بهبود ثبات در یمن می‌شود و ضربۀ سنگینی به این گروه افراط‌گرا و حامیانش در سراسر جهان وارد می‌کند.

ظواهری از تروریست‌هایی بود که در سراسر جهان تحت تعقیب بود و روز نهم مرداد وقتی پا به بالکن «خانۀ امن» خود در کابل، پایتخت افغانستان، گذاشت طی حملۀ پهپادی بسیار دقیق ایالات متحده به قتل رسید.

جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، روز ۱۰ مرداد در یک سخنرانی تلویزیونی اعلام کرد که ایالات متحده ماه‌ها تحرکات ظواهری را زیر نظر داشته است.

هنوز دود ناشی از شلیک دو موشک هل‌فایر به‌سمت ظواهری فرو ننشسته بود که گمانه‌زنی‌های بین‌المللی در مورد جانشین بالقوۀ او شروع شد -- انتصابی که با ایجاد رقابت‌های بالقوه موجب تضعیف هرچه بیشتر این گروه خواهد شد.

یکی از تیم‌های ناظر سازمان ملل متحد و مرکز بین‌المللی مقابله با تروریسم در گزارش‌هایی که پیش از مرگ ظواهری منتشر شده است فهرستی از جانشینان بالقوۀ او تهیه کرده‌اند.

هر دو سازمان به سیف العدل مصری به‌عنوان محتمل‌ترین گزینۀ جانشینی ظواهری اشاره کرده‌اند اما نام چند نفر دیگر را نیز آورده‌اند که ممکن است برای این منظور در نظر گرفته شوند.

عبدالرحمن المغربی (زاده کشور مغرب)، ابوعبیده یوسف العنابی (تبعۀ الجزایر و معروف به یزید مبارک) که سرکردگی القاعده در مغرب اسلامی را بر عهده دارد و احمد دیریه (تبعه سومالی معروف به احمد عمر و ابوعبیده)، سرکردۀ الشباب، از گروه‌های وابسته به القاعده در سومالی، از جملۀ این افراد هستند.

اندیشکدۀ صوفان دربارۀ گزارش تیم سازمان ملل متحد گفت نام «هیچ‌یک از سرکردگان شاخۀ القاعده در یمن، القاعده در شبه‌جزیرۀ عربستان» در فهرست جانشینان بالقوۀ ظواهری وجود ندارد.

این اندیشکده گفت به‌نظر می‌رسد القاعده در شبه‌جزیرۀ عربستان «از جایگاه نخست تنزل کرده باشد».

هیچ رقیبی از یمن وجود ندارد

در گزارش مؤسسه بروکینگز در فروردین ۱۳۹۴، القاعده در شبه‌جزیرۀ عربستان به‌عنوان «شاخه‌ای از القاعده با نزدیک‌ترین رابطه با ایمن الظواهری، سرکردۀ القاعده» و «شاخه‌ای در هستۀ سازمان القاعده» توصیف شده است.

پس چه شد؟

به‌گفتۀ تحلیلگران، گرچه جنگ یمن باعث شد زمینۀ مناسبی برای محکم شدن جایگاه گروه‌هایی نظیر القاعده فراهم شود، ظهور رقیبشان «دولت اسلامی عراق و شام» (داعش) موجب تفرقه در میان وفاداران این گروه‌های افراط‌گرا و تضعیف هر دو گروه شد.

در عین حال، تمرکز القاعده در شبه‌جزیرۀ عربستان نیز بیشتر بر مسائل پیش پاافتاده قرار گرفته، حتی در شرایطی که شاخۀ این گروه در آفریقا توجه بیشتری به خود جلب کرده است.

سعید الجمحی، پژوهشگر متخصص در زمینۀ گروه‌های افراط‌گرا، گفت تمرکززدایی مدیریت القاعده با پایان یافتن دورۀ اسامه بن لادن آغاز شده و به وضعیت کلی این گروه تبدیل شده است.

او گفت: «کشته شدن ظواهری تأثیر بزرگ یا ژرفی در این گروه نمی‌گذارد چون ظواهری کنترل و نفوذ خود را بر حلقه‌های گروه از دست داده بود».

وی با اشاره به اینکه القاعده «طبق سازوکارهای متأثر از واقعیت هر یک از شاخه‌های گروه» عمل می‌کند، افزود بعید است سرکردۀ جهانی گروه از شاخۀ القاعده در شبه‌جزیره عربستان برآید.

جمحی نیز، مانند تحلیلگران دیگر، العدل را محتمل‌ترین جانشین ظواهری می‌داند.

او گفت: «هیچ‌یک از سرکردگان باقیماندۀ یمن جذبه و ویژگی‌های لازم برای رهبری را ندارند، ویژگی‌هایی که به‌طور کلی در این گروه و بالاخص در یمن نایاب است».

«وضعیت تضعیف‌شده»

عبدالسلام محمد، مدیر مرکز مطالعات راهبردی ابعاد، گفت: «القاعده اکنون از زمان کشته‌شدن اسامه بن لادن در ضعیف‌ترین وضعیت خود قرار دارد و بعد از کشته شدن ظواهری از این هم ضعیف‌تر خواهد شد».

او گفت یکی از دلایل آن این است که بعضی از سرکردگان و اعضای گروه به عضویت گروه‌های افراط‌گرای رقیب، از جمله داعش، درآمده‌اند.

آقای محمد گفت دلیل دیگر کوچک شدن گروه این است که «دیگر جز در مناطق آشوب و جنگ، محیط مناسبی برای رشد ندارد».

وی خاطرنشان کرد اما القاعده «در مناطقی که ایران حضور دارد محیط مناسبی برای رشد پیدا کرده است».

محمد گفت: «با وجود تضاد ایدئولوژیکی بین ایران و القاعده، ایران در مناطق تحت کنترل خود یا تحت کنترل گروه‌های شبه‌نظامی‌اش آغوش خود را به روی سرکردگان این گروه باز کرده است».

وی افزود ایران با «پناه دادن به بعضی از سرکردگان [القاعده، به این گروه کمک می‌کند] و گزارش‌های بین‌المللی نشان داده‌اند که حوثی‌ها ده‌ها سرکردۀ این گروه را در ازای عملیات‌های آموزش نظامی آزاد کرده‌اند».

او گفت «این موضوع گواه همکاری» بین دو طرف است.

وی خاطرنشان کرد القاعده «از سلول‌هایی تشکیل شده است که از نظر ایدئولوژی و نه از نظر ساختاری به هم مرتبط هستند».

او گفت: «بنابراین، کشته شدن سرکردگان تأثیر چشمگیری ندارد چون روابط سرکردگان ایدئولوژیکی است». در واقع، حملات به‌جای اینکه با فرمان یک شخص انجام شود در خدمت این ایدئولوژی قرار دارد.

وی در پایان گفت: «این ایدئولوژی تروریستی با مرگ ظواهری نمی‌میرد چون می‌تواند از یک محیط به محیط دیگری سرایت کند».