خودداری ایران از معرفی عاملان سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی یک سال پس از آن فاجعه

نزدیک به یک سال از سرنگونی یک فروند هواپیمای مسافربری اوکراینی توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران گذشته است؛ هواپیمایی که از فرودگاه بین المللی امام خمینی تهران راهی کیف بود. اما جمهوری اسلامی هنوز هیچکس را در رابطه با این فاجعه پاسخگو نکرده است.

پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین المللی اوکراین روز ۱۸ دی ماه ۱۳۹۸ از تهران راهی کیف بود که هدف دو فروند موشک زمین به هوا قرار گرفت و سرنگون شد؛ موشک هایی که توسط سامانه موشکی سپاه پاسداران شلیک شده بود. همه ۱۷۶ سرنشین آن هواپیما جان باختند.

قربانیان آن فاجعه سقوط هواپیما شامل ۸۲ ایرانی، بیش از ۵۰ ایرانی-کانادایی، ۱۱ اوکراینی، و چند شهروند سوئدی، بریتانیایی، افغانستانی، و آلمانی بودند.

سرنگون شدن این هواپیمای اوکراینی تنها چند ساعت پس از آن روی داد که تهران، موشک هایی را به سوی نیروهای آمریکایی در عراق پرتاب کرده بود. آن اقدام ایران به تلافی کشتن سرلشکر قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، انجام شده بود.

به رغم تصاویر ویدیویی و مستندات موجود مبنی بر هدف قرار گرفتن این هواپیما توسط یک موشک زمین به هوا تهران برای مدت چند روز همچنان منکر آن بود که یک حمله موشکی پرواز ۷۵۲ را سرنگون کرده است.

حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، سرانجام در روز ۲۱ دی به این حقیقت که سپاه پاسداران آن هواپیما را سرنگون کرده است، اذعان کرد.

با این اذعان -- و آشکار شدن آن چه که به نظر می رسید تلاشی برای سرپوش گذاشتن بر واقعیت باشد -- جرقه اعتراضات چند روزه ضدحکومتی در ایران زده شد.

ده ها هزار ایرانی با فریادهای «مرگ بر دیکتاتور» - اشاره به آیت الله علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی - «مرگ بر دروغگو»، و دیگر شعارهای ضد رژیم به خیابان ها ریختند.

برخی از دانشجویان معترض نیز سپاه پاسداران را «بی کفایت» و «مایه شرم مردم» خواندند.

مسئولان ایران در ماه های بعد همکاری با تحقیقات بین اللمللی را متوقف کردند. آنها اکنون از خانواده های ایرانی-کانادایی که عزیزانشان را از دست داده اند، به دلیل مطالبه آنها جهت گرفتن پاسخ پرسش هایشان، انتقاد می کنند.

پرسش های بی پاسخ

در گزارش مستقلی که روز ۲۵ آذر در کانادا منتشر شد، آمده است: «بسیاری از جزئیات اصلی این رویداد هولناک همچنان نامشخص مانده است.» این گزارش به ویژه به باز ماندن فضای هوایی ایران در شب وقوع آن فاجعه اشاره کرده است.

رلف گودیل، مشاور ویژه دولت در رابطه با این فاجعه و از وزیران سابق کابینه جاستین تورودو نخست وزیر کانادا، نویسنده این گزارش است. در این گزارش آمده است: «ایران در این رابطه مقصر است؛ چرا که -- دست کم تاکنون -- تحقیقات (ایمنی، جنایی، یا غیره) خود را به روشی واقعاً مستقل، هدفمند، و شفاف انجام نداده است.»

این گزارش می افزاید: «طرفی که خود مقصر به وجود آمدن این وضعیت است دارد در مورد خودش تحقیق می کند و این کار عمدتاً مخفیانه انجام می شود. این چیزی نیست که سبب به وجود آمدن اعتماد یا اطمینان شود.»

در این گزارش همچنین آمده است: «چنین چیزی در مسئله سرنگونی یک هواپیما توسط نیروهای نظامی، به این معنی است که همان دولتی که در به وجود آمدن این فاجعه دست داشته است (در این مورد یعنی دولت ایران) روند تحقیقات ایمنی را کاملاً قبضه کرده است. این کار به رغم تضاد منافع آشکار و با کمترین تمهیدات به منظور تضمین استقلال، بی طرفی، و یا مشروعیت آن تحقیقات انجام می شود.»

سازمان بین المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکاو) اوایل آبان ماه از ایران خواست «به روند تحقیقات این سانحه شتاب بخشد» و یافته های نهایی خود در مورد این سانحه سرنگونی را منتشر کند.

شاهین محمدی، روزنامه نگار ایرانی مستقر در ایالات متحده، می گوید که این حادثه پرسش های بسیار زیادی را به وجود آورده است.

یک دادگاه نظامی در تهران به تازگی چند جلسه استماع را در رابطه با این سانحه برگزار کرد. این اقدام تلاشی برای متقاعد کردن خانواده های قربانیان در ایران بود تا آنها غرامت بگیرند و از کنکاش بیشتر در رابطه با آن چه اتفاق افتاد و چرایی آن خودداری کنند.

محمدی گفت که انجام تحقیقات مناسب مستلزم آن است که مسئولان ارشد سپاه پاسداران به دادگاه بیایند و توضیح دهند که چرا این اتفاق افتاد، سلسلسه مراتب فرماندهی در کجا مرتکب خطا شد، و چرا افشاء حقیقت با تأخیری طولانی همراه بود. به گفته آقای محمدی، این کاری است که آن گروه آمادگی انجامش را ندارد.

محافظت از مسئولان بلندپایه

خبرگزاری فارس وابسته به سپاه پاسداران در آن زمان گفت که خامنه ای -- کسی که ظاهراً فرمانده کل تمامی نیروهای مسلح است -- تا سه روز پس از آن واقعه از حقیقت مطلع نشده بود.

یک تحلیلگر بازنشسته نیروی دریایی ایران که خواست نامش فاش شود، در این باره گفت: «نحوه رسیدگی به این موضوع یک هدف مشخص را دنبال می کرد: محافظت از سپاه و سایر مسئولان در برابر انتقادات.»

سرپوش گذاشتن بر جزئیات آن چه که اتفاق افتاد در خدمت تلاش های رژیم برای به نمایش گذاشتن کفایت و حرفه ای بودن آن است.

«در غیر این صورت آنها باید به پرسش های ناراحت کننده ای پاسخ دهند؛ پرسش هایی از این دست که این گسست در کدام بخش از سلسه مراتب فرماندهی اتفاق افتاد و کدام یک از مسئولان غیرنظامی در جریان موضوع قرار گرفت.»

پرسش دیگری که مدت هاست به آن پاسخ داده نشده این است که اپراتورهای سامانه موشکی چه نوع آموزش هایی دیده بودند.

در تحقیقات خود دولت ایران آمده است که اپراتورهای سامانه موشکی قبل از شلیک موشک ها هیچ گونه ارتباطی با فرماندهانشان نداشته اند.

سرلشکر امیرعلی حاجی زاده، فرمانده نیروی هوا فضای سپاه پاسداران، روز ۲۱ دی ماه گفت: «خطایی روی داده است و من همه مسئولیت آن را می پذیرم. من وقتی آن خبر را شنیدم، آرزوی مرگ کردم. من هر تصمیمی را [که برای مجازات من] گرفته شود، خواهم پذیرفت.»

اما حاجی زاده همچنان در مقام خود باقی مانده است و به نظر نمی رسد برای اشتباهی که به ارتکاب آن اذعان کرده است، با هیچ پیامدی رو به رو شده باشد.

او گفت که آن شب همه نیروهای سپاه پاسداران در حالت آماده باش کامل بودند. وی گفت: «درخواست های مکرر ما برای خالی شدن آسمان کشور از هواپیماهای غیرنظامی به دلیل برخی ملاحظات خاص تأیید نشد.» حاجی زاده اما به چیستی آن ملاحظات، اشاره ای نکرد.

معطلی و اتلاف وقت

مسئولان ایرانی به رغم پذیرفتن بار مسئولیت، در رابطه با انجام تحقیقات بعدی که در آن کارشناسان اوکراینی، کانادایی، و فرانسوی مشارکت داشتند، با اتلاف وقت فراوان و به کندی عمل کرده است. دستگاه ضبط کننده اطلاعات پرواز هواپیمای سرنگون شده در فرانسه رمزگشایی و قرائت شده بود.

به گفته مسئولان کانادایی، جمهوری اسلامی تاکنون تنها ۱۹ ثانیه از مجموع ۲۵ ثانیه اطلاعات ضبط شده قبل از زمان برخورد موشک ها به آن هواپیما را به اشتراک گذاشته است.

مسئولان اوکراینی هم می گویند که مذاکرات با ایران پیشرفتی نکرده است؛ چرا که تهران تا ۴ دی هنوز اسناد و مدارکی را که در جریان مذاکرات دوجانبه در مهر ماه موافق کرده بود با کیِف به اشتراک بگذارد،‌ در اختیار آنها قرار نداده است.

خبرگزاری تسنیم ایران روز ۲ دی گزارش داد که بازرسان ایرانی گزارش فنی سرنگونی هواپیما را در اختیار نمایندگان کشورهای دیگری که شهروندانشان در میان قربانیان آن سانحه بودند، قرار داده است.

اما دمیترو کولبا، وزیر خارجه اوکراین، این ادعا را تکذیب کرد و گفت که کیِف هنوز این گزارش را دریافت نکرده است.

یوهن ینین، معاون وزیر خارجه اوکراین، نیز روز ۱۹ آذر گفت، ایران که قبلاً با پرداخت غرامت موافقت کرده بود، پیشنهاد خود برای لحاظ کردن مبلغ ۲۰۰ میلیون یورو در بودجه سال آینده جهت جبران خسارت به بستگان افراد کشته شده در سانحه سقوط هواپیما را پس گرفته است.

وی گفت که مذاکرات با طرف ایرانی بر سر میزان غرامت هنوز آغاز نشده است.