تبلیغ کریدور حمل و نقل شمال-جنوب توسط دو کشور منزوی ایران و روسیه

اگر چه دو دهه از امضای توافقنامه‌ای میان روسیه، ایران، و هند که چشم انداز کریدور حمل و نقل شمال-جنوب را مشخص می‌کند، می‌گذرد، روسیه و ایران در سال‌های اخیر با فوریت بیشتری این طرح را تبلیغ می‌کنند.

این دو کشور در صحنۀ جهانی با تحریم‌ها و انزوای بین‌المللی مواجه هستند: روسیه به دلیل حمله به اوکراین و ایران به‌دلیل مداخله‌های منطقه‌ای و ادامۀ پیگیری جاه‌طلبی‌های هسته‌ای خود.

با بسته‌شدن درهای بازرگانی بین‌المللی به روی این دو کشور، آنها به تازگی اقداماتی را به‌منظور فعال کردن مسیرهای دریایی، ریلی، و جاده‌ای به طول ۷۲۰۰ کیلومتر از طریق هند، ایران، افغانستان، آذربایجان، روسیه، آسیای میانه، و اروپا انجام داده‌اند.

بر اساس گزارش مؤسسۀ بروکینگز در تیرماه ۱۳۸۱، بخش نخست این مسیر از هند و از طریق دریای عرب تا بندرعباس در ایران امتداد دارد.

بخش دوم این مسیر ایران را از طریق دریای کاسپین به روسیه متصل می‌کند.

بنا بر مقاله‌ای که برای نخستین بار در روز ۳۱ خرداد به زبان عربی در نشریۀ «القدس العربی» منتشر شد، بخش سوم این مسیر از قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان، در آسیای میانه می‌گذرد.

به‌منظور به‌کارگیری شاخۀ دوم این مسیر تجاری، ایران در حال بررسی پیشنهادی برای احداث کانالی است که خلیج فارس را به دریای خزر متصل کند. گفتنی است که نخستین مطالعۀ رسمی این طرح در دهۀ ۱۳۴۰ انجام شد.

بر اساس گزارشی که در سال ۱۳۹۳ توسط مهندس پیمان مؤذن منتشر شد، روسیه از طرفداران مشتاق طرح پیشنهادی «ایران‌رود» بوده است؛ چرا که این طرح این امکان را به روسیه می‌دهد تا تنگۀ بسفر، که تحت تسلط ناتو قرار دارد و نیز کانال سوئز را دور بزند.

اما پس از گذشت چندین دهه از تکمیل این مطالعۀ اولیه، طرح پیشنهادی احداث کانال «ایران‌رود» هنوز در مراحل آغازین خود است و چالش‌های زیادی، اعم از طول زیاد این مسیر، برای ساخت و ساز آن وجود دارد.

تلاش برای دورزدن تحریم‌ها و عدم استفاده از سوئز

هنگامی که در اسفندماه ۱۴۰۰ یک کشتی کانتینربر عظیم‌الجثه در کانال سوئز به گل نشست و این مسیر اصلی کشتیرانی تجاری را به‌مدت شش روز کامل مسدود کرد، روسیه از این فرصت استفاده کرد تا طرح مسیرهای تجاری جایگزین را پیش ببرد.

مسکو تایمز روز ۶ فروردین ۱۴۰۰ گزارش داد که مقامات روسی «در حال حاضر به‌شدت دربارۀ مسیر دریای شمال روسیه -- که یک مسیر دریایی جایگزین از اروپا به آسیا از طریق قطب شمال است -- تبلیغ می‌کنند.»

به گزارش المانیتور، اندکی پس از آن، یعنی در روز ۲۴ فروردین، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجۀ روسیه، گفت که با توجه به اختلال به وجود آمده در سوئز، روسیه و ایران مایل هستند کریدور ترابری شمال-جنوب را گسترش دهند.

لاوروف در آن زمان گفت که به‌همین منظور مذاکراتی در تهران در جریان است.

مقامات مصری احتمال چنین رقابتی را نادیده گرفتند، اما با اشاره به هرگونه فعالیت برای توسعۀ این طرح طی ۲۰ سال گذشته یادآور شدند که به دلایل متعدد، چنین تصوری «غیرواقعی» است.

المانیتور با اشاره به این که «تجارت میان روسیه و ایران سال به سال به‌طور پیوسته افزایش می‌یابد»، گزارش داد که یک مسیر تجاری ماندگار شمال به جنوب همچنان از اهداف عمدۀ ایران و روسیه است.

ایران و روسیه روز ۲۷ خرداد سال جاری به‌منظور تسریع در کریدور حمل‌ونقل شمال به جنوب و ایجاد مراکز تجاری در تهران و بندر سن پترزبورگ روسیه برای تسهیل تجارت میان دو کشور توافقنامه‌ای را امضا کردند.

المانیتور گفت که هدف از این توافق کمک به صاحبان کسب و کار ایرانی و روسی به‌منظور برقراری ارتباط و انجام تراکنش‌های مالی در بخش‌های انرژی، ترابری، الکترونیک، کشاورزی، غذا، داروسازی، و ساخت و ساز است.

تلاش برای همکاری با آسیای میانۀ خشمگین

همچنین تلاش‌ها برای همکاری با کشورهای دیگر در امتداد این کریدور، به‌ویژه قزاقستان غنی از نفت، که اتحاد خود با روسیه را حفظ کرده و پیوندهای اقتصادی عمیقی با چین دارد، افزایش یافته است.

با این حال، این تلاش‌ها باید بر تلخی ناشی از سیاست‌های جاه‌طلبانه و بی‌ملاحظۀ روسیه و ایران غلبه کند.

به گزارش خبرگزاری فرانسه، روز دوشنبه (۲۰ تیر)، دادگاهی در روسیه حکم ممنوعیت ۳۰ روزۀ تخلیه مشتقات نفتی از قزاقستان را لغو کرد. این حکم سبب تنش میان دو کشور شده بود.

اگر این ممنوعیت به قوت خود باقی می‌ماند، مانع از صادرات نفت قزاقستان به اروپا می‌شد. این اختلاف موجب شد که قاسم جومارت توکایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان، هفتۀ گذشته به مقامات آن کشور دستور دهد که با دورزدن روسیه مسیرهایی را برای صادرات نفت پیدا کنند.

توقف اخیر صادرات نفت قزاقستان توسط روسیه سبب این گمانه‌زنی شده که ممکن است که کرملین هم‌پیمان آسیای میانه‌ای خود را به‌دلیل اتخاذ موضعی بی‌طرفانه در قبال اوکراین مجازات کند.

افزون بر این، ترکمنستان که مانند روسیه و ایران از کشورهای ساحلی دریای کاسپین است، قادر نبوده از وابستگی خود به خطوط لوله روسیه رهایی یابد و در نتیجه قادر به صادرات مستقیم گاز طبیعی به اروپا نیست.

روسیه و ایران چندین دهه است که امید ترکمنستان برای احداث خط لوله‌ای به‌منظور بی‌نیاز شدن از خطوط لولۀ روسیه از زیر دریا به آذربایجان را ناامید کرده‌اند. در نتیجه، ترکمنستان تنها دو مشتری دارد و آن دو روسیه و چین هستند که این کشور را مجبور می‌کنند گاز خود را با قیمت‌های نامناسب و ارزان به فروش برساند.

چشم‌دوختن به قزاقستان

اگر مسکو و تهران بتوانند احساسات سختگیرانه‌ای را که سیاست‌هایشان ایجاد کرده ترمیم کنند، مسیر عبوری از قزاقستان در فهرست اولویت‌های آنها قرار می‌گیرد.

القدس العربی گزارش داد: «البته مسیر زمینی شمال اروپا از طریق قزاقستان برای چین نیز گذرگاه قابل توجهی است.»

به گزارش المانیتور، توکایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان، در جریان سفر خود به تهران در روز ۲۷ تیر، همراه با ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، شبکۀ راه‌آهن قزاقستان به ایران و ترکیه را افتتاح کرد.

در این گزارش آمده است: «داشتن شبکۀ راه‌آهن با قزاقستان می‌تواند به ایران کمک کند مسیر تجاری کریدور حمل‌و‌نقل بین‌المللی شمال-جنوب در روسیه، ایران، و هند را ارتقا دهد.» المانیتور یادآور می‌شود که تجارت ایران با چندین کشور در آسیای میانه در سال ۱۴۰۰ افزایش یافت.

شبکۀ «تی‌آرتی ورلد» روز ۲۱ دی‌ماه گزارش داد: «اگرچه قزاقستان به‌ندرت دربارۀ سیاست خارجی ایران وارد بحث می‌شود، بسیاری از تحلیلگران اهمیت آسیای میانه برای تهران را نادیده می‌گیرند.»

این سازمان با اشاره به اینکه این توافق به ایران در دورزدن تحریم‌ها و کم‌اثر کردن دیگر اقدامات انجام‌شده برای منزوی کردن و تضعیف آن کمک کرده است، گفت: «قزاقستان طی سال‌ها با توافق‌های مبادلات نفتی به ایران کمک اقتصادی کرده است.»

ادوارد واستنیج، استاد دانشگاه آزاد بریتانیا، به شبکۀ «تی‌آرتی ورلد» گفت: «منافع سیاست خارجی ایران در آسیای میانه با تداوم همسویی با مسکو تا آنجا که به رویدادهای به اصطلاح خارج نزدیک روسیه مربوط است، به بهترین وجه تأمین می‌شود.»

وی گفت: «ایران خودش را در نقش مکمل روسیه و چین در منطقه در نظر می‌گیرد و مانند آنها تمایل دارد آسیای میانه باثبات باشد و همسویی بسیار نزدیکی با قدرت‌های غربی نداشته باشد.»

رادیو آزادی روز ۲۹ خرداد گزارش داد که قزاقستان از تولیدکنندگان عمدۀ نفت و اورانیوم است و مانند ایران در سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین عضویت دارد. روسیه، هند، و پاکستان نیز از دیگر اعضای این سازمان هستند.

نشریۀ «دیپلمات» روز ۱۲ اردیبهشت گزارش داد: «آسیای میانه اخیراً به یک اولویت سیاسی برای ایران تبدیل شده است. ایران اکنون این منطقه را به‌عنوان یک پل بالقوه میان ایران و شرق می‌بیند.»

در این گزارش آمده است که ایران علاوه بر قزاقستان، بر ازبکستان و قرقیزستان نیز متمرکز بوده است. نشریۀ دیپلمات یادآور می‌شود که به‌رغم وجود «پایگاه» فارسی‌زبانان در این کشورها، بسیاری از آنها نگاه مثبتی به ایران ندارند.

«بسیاری از آنها اصلاً اهمیتی برای ایران قائل نیستند.»