تعمیق روابط ایران و روسیه، دو کشور منزوی و تحت تحریم

به‌گفتۀ ناظران، پرتاب ماهوارۀ جاسوسی ایران توسط روسیه در روز سه‌شنبه (١٨ مردادماه) تازه‌ترین نشانۀ تعمیق روابط بین دو کشوری است که به شکلی فزاینده در صحنۀ جهانی منزوی شده‌اند.

نشانه‌های دیگری نیز وجود دارد که این دو کشور تحت تحریم‌های بین‌المللی به‌دلیل اقدامات خود از جمله تجاوز به همسایگانشان با کمک نیروهای دولتی یا گروه‌های نیابتی مسلح، در حال نزدیک‌تر شدن به یکدیگر هستند.

با این حال تقویت روابط ایران با روسیه باعث بروز نگرانی‌هایی در داخل ایران شده است، چراکه به‌گفتۀ برخی رژیم ایران سرنوشت این کشور را به سیاست‌های مسکو گره زده است و آن را به لبۀ پرتگاه کشانده است.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در روز ٢٩ تیرماه برای گفتگو با علی خامنه‌ای، رهبر ایران، و ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری، به ایران سفر کرد.

ناظران متذکر شدند که این نخستین سفر پوتین پس از تهاجم روسیه به اوکراین در روز ٥ اسفندماه سال گذشته به کشوری خارج از قلمروی اتحاد جماهیر شوروی سابق بود، مسئله‌ای که اهمیت این روابط را نشان می‌دهد.

ایران بلافاصله پس از این دیدار اعلام کرد موافقت‌نامه‌ای را با روسیه درخصوص «قرارداد بلندمدت» سرمایه‌گذاری روسیه در نفت ایران به امضا رسانده است و بدون اینکه جزئیات بیشتری را اعلام کند آن را «بزرگترین سرمایه‌گذاری در تاریخ ایران» خواند.

دو هفته بعد، سازمان فضایی ایران اعلام کرد روسیه یک ماهوارۀ سنجش از دور ایران موسوم به «خیام» را از پایگاه فضایی بایکونور در قزاقستان و با استفاده از موشک ماهواره‌بر سایوز به مدار خواهد فرستاد.

به گزارش خبرگزاری فرانسه، این ماهواره بامداد روز سه‌شنبه از قزاقستان پرتاب شد و در مدار قرار گرفت. در همین حال، بحث‌هایی مطرح بود مبنی بر اینکه ممکن است مسکو به‌منظور بهبود نظارت خود بر اهداف نظامی در اوکراین از آن استفاده کند.

پخش زندۀ راسکاسموس، آژانس فضایی روسیه، پرتاب موشک سایوز-٢.١ب حامل ماهوارۀ خیام را از پایگاه فضایی بایکونور تحت کنترل روسیه نشان داد که طبق برنامه‌ریزی در ساعت ۰٥٥٢ به وقت گرینویچ انجام شد.

سپس ایستگاه کنترل مأموریت روسیه ورود آن را به مدار تأیید کرد.

ایران اصرار می‌کند که برنامه فضایی‌اش صرفاً جهت اهداف غیرنظامی و دفاعی است و توافق هسته‌ای ١٣٩٤ موسوم به برنامۀ جامع اقدام مشترک (برجام) یا هیچ توافق بین‌المللی دیگری را نقض نمی‌کند.

خبرگزاری فرانسه گزارش داد دولت‌های غربی از این بابت نگران هستند که سیستم‌های پرتاب ماهواره‌ای از تکنولوژی‌های قابل جایگزینی با موشک‌های بالستیک برخوردار باشند که قادر به حمل کلاهک هسته‌ای هستند.

ایران نخستین ماهوارۀ نظامی خود را در فروردین‌ماه ١٣٩٩ به مدار زمین فرستاد.

در اسفندماه سال گذشته، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اعلام کرد توانسته است یک «ماهوارۀ شناسایی نظامی» موسوم به نور-٢ را با موفقیت در مدار مستقر کند.

نزدیک‌تر شدن ایران و روسیه

گزارش‌ها حاکی از آن است که در شرایطی که روسیه در بحبوحۀ جنگ خود با اوکراین دچار کمبود تجهیزات نظامی شده است، تهران قصد دارد به مسکو پهپاد بفروشد.

روز ٢٥ تیرماه، سی‌ان‌ان گزارش داد اخیراً یک هیئت روسی برای خرید پهپادهایی با قابلیت حمل موشک‌های هدایت‌شونده دست‌کم دو بار به ایران سفر کرده است.

روز ٤ مردادماه، سازمان هواپیمایی کشوری ایران اعلام کرد ایران و روسیه بر سر افزایش تعداد پروازها بین دو کشور به ٣٥ پرواز در هفته به توافق رسیده‌اند.

این سازمان اعلام کرد قرارداد دیگری درخصوص «صادرات قطعات و تجهیزات ساخت ایران به روسیه و انجام خدمات فنی و تعمیرات هواپیماهای روسی در مراکز تعمیرات هواپیماهای ایران» به امضا خواهد رسید.

خامنه‌ای طی دیدار با پوتین در تهران خواستار تقویت «همکاری بلندمدت» با روسیه شد. او با دست کشیدن از لحن محافظه‌کارانۀ قبلی خود درخصوص تجاوز روسیه به اوکراین، از پوتین به‌خاطر جنگ تمجید کرد.

خامنه‌ای مدعی شد اگر پوتین ابتکار عمل را به دست نمی‌گرفت، اوکراین جنگ را آغاز می‌کرد و افزود ناتو «موجودی خطرناک» است.

پس از این اظهارات، روزنامۀ جوان، وابسته به سپاه پاسداران، حملۀ روسیه به اوکراین را «دفاع مشروع و پیشدستانه» و «جهاد دفاعی» نامید.

دفاع خامنه‌ای از تجاوز روسیه به اوکراین واکنش‌های انتقادآمیزی را در داخل ایران درپی داشت و فعالان سیاسی و روزنامه‌نگاران نسبت به اظهارات او به‌ویژه درمورد ناتو ابراز نگرانی کردند.

توسعۀ صنعت نفت و گاز

شرکت روسی گازپروم در حاشیۀ اجلاس تهران در ٢٨ تیرماه، قراردادی ٤۰ میلیارد دلاری با شرکت ملی نفت ایران به امضا رساند.

محسن خجسته‌مهر، مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران گفت برنامه‌هایی برای توسعۀ میدان‌های نفت و گاز ایران طی یک دوره هشت‌ساله تدوین شده است.

او گفت طی این مدت «مبلغ ١٦۰ میلیارد دلار برای توسعۀ گاز و نفت در میدان‌های نفتی و گازی هزینه خواهد شد و ظرفیت تولید نفت به ٥/٧ میلیون بشکه در روز و ظرفیت تولید گاز به ١/٥ میلیارد متر مکعب در روز خواهد رسید.»

بسیاری از تحلیلگران انرژی این توافق را «ژست سیاسی» دو کشور منزوی و تحت تحریم دانسته‌اند.

محمد خوشزاد، تحلیلگر امور نفت و گاز به این مسئله اشاره کرد که تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر توسط روسیه برای ایران مدت زمان بسیار زیادی طول کشید.

این پروژه از سال ١٣٧٤ تا ١٣٩۰ به طول انجامید.

روسیه در زمان دولت حسن روحانی، رئیس‌جمهوری سابق، هفت موافقت‌نامه و دو قرارداد نفتی با ایران امضا کرد، اما پس از خروج ایالات متحده از برجام در سال ١٣٩٧ هیچ‌کدام از آنها اجرایی نشد.

خوشزاد گفت تجهیزات نفت و گاز ایران مبتنی بر تکنولوژی غربی است و افزود درخصوص توانایی گازپروم برای توسعۀ میدان‌های نفت و گاز ایران تردیدهای جدی وجود دارد.

افتادن در دام روسیه

به‌گفتۀ رامین آذروند، محقق مسائل سیاس ایران، این کشور به‌دلیل انزوای بین‌المللی و مواجهه با بحران شدید اقتصادی به دام یک دولت مستبد دیگر یعنی روسیه افتاده است.

او گفت: «فرماندهان سپاه پاسداران در تهران به مناسبت روز ملی روسیه [٢٢ خردادماه] برای تبریک گفتن به سفیر این کشور در ایران صف کشیدند که یکی از ننگین‌ترین صحنه‌هایی بود که در دهه‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم.»

او گفت: «مسکو عملاً جمهوری اسلامی را به چشم برده‌ای می‌بیند که باید هر دستوری را بدون چون و چرا اجرا کند» و به «مانع‌تراشی این کشور در مسیر احیای برجام و تضییع سهم ایران از دریای خزر» اشاره کرد.

بسیاری از کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی قرارداد نفت تهران-مسکو را با عهدنامۀ گلستان سال ١١٩٢ و عهدنامۀ ترکمنچای سال ١٢۰٦ مقایسه کردند. عهدنامه‌های مذکور ایران را وادار به واگذاری یا به رسمیت شناختن نفوذ روسیه بر سرزمین‌هایی کرد که سابقاً متعلق به ایران بودند.

برخی دیگر نیز این خاطرۀ تلخ را یادآوری کردند که دولت روسیه مدتها پس از پایان جنگ جهانی دوم، به اشغال استان آذربایجان ادامه داد.

بسیاری از این بابت ابراز نگرانی کرده‌اند که درحالی‌که مردم ایران با فشارهای اقتصادی و اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، تهران روابط نزدیکی با روسیه برقرار کرده است، تحریم‌ها را دور می‌زند و و اعتراضات مسالمت‌آمیز را سرکوب می‌کند.

اگرچه توافق برای بازگشت به برجام به منزلۀ لغو تحریم‌ها است و اقتصاد ایران و جایگاه جهانی آن را تقویت می‌کند، این کشور هنوز ارادۀ روشنی برای مشارکت در مذاکراتی ثمربخش از خود نشان نداده است.