نبش قبر در گورهای دسته جمعی پس از ٤ دهه خشونت در عراق

نجف - یک بیل مکانیکی پرسروصدا زمین را حفر می‌کند تا گور دسته‌جمعی دیگری در عراق آشکار شود؛ بقایای اجساد انسان از زیر خاک بیرون می‌آید و کارشناسان پزشکی قانونی برای انجام وظیفۀ تلخ خود دست به‌کار می‌شوند.

جمجمه‌ای از زیر لایه‌ای از خاک بیرون آورده می‌شود، و استخوان ساق پایی در کیسۀ جسد قرار می‌گیرد تا به آزمایشگاه فرستاده شود و از نظر ژنتیکی با نمونه‌های خونی بستگان افراد ناپدید‌شده مقایسه شود.

این مکان واقع در نزدیکی نجف یکی از مکان‌های فراوانی در عراق است که بیش از چهار دهه درگیری و آشوب خونین را متحمل شده‌اند.

صدام حسین از سال ١٣٥٩ تا ١٣٦٧ با ایران وارد جنگ شد. سپس نوبت به جنگ خلیج فارس در سال ١٣٧۰ و جنگ عراق در سال ١٣٨٢ رسید. آخرین درگیری نیز با تهاجم «دولت اسلامی عراق و شام» (داعش) آغاز شد تا اینکه این گروه در سال ١٣٩٦ سرنگون شد.

نتیجه اینکه بر اساس اعلام کمیتۀ بین‌المللی صلیب سرخ (ICRC) عراق یکی از بالاترین میزان افراد ناپدید‌شده را در جهان به خود اختصاص داده است.

در نجف، کار حفر زمینی به مساحت ١٥۰۰ متر مربع برای نبش قبر اجساد حدود ١۰۰ قربانی قیام سال ١٣٧۰ علیه صدام در اردیبهشت‌ماه جاری آغاز شد.

کشف این گور دسته‌جمعی به‌طور تصادفی و زمانی اتفاق افتاد که سازندگان املاک می‌خواستند زمین آن را برای ساخت‌وساز آماده کنند.

«او هرگز نیامد»

انتصار محمد فراخوانده شد تا یک قطره خون به‌عنوان نمونه ارائه دهد، چراکه مقامات گمان می‌کنند ممکن است بقایای جسد برادرش در گور دسته‌جمعی پیدا شده باشد.

حمید در سال ١٣٥٩ و در زمان حکومت رژیم سرکوبگر صدام ناپدید شد.

در آن زمان، محمد و سایر اعضای خانواده به سوریه نقل مکان کرده بودند، اما برادرش برای ادامۀ تحصیل در عراق مانده بود و قصد داشت بعداً به خانواده‌اش بپیوندد.

او به یاد می‌آورد: «ما منتظرش بودیم، اما او هرگز نیامد» و افزود طبق گزارش‌ها برادرش ربوده شده بود «و ما دیگر هیچ خبری از او نداشتیم».

او در سال ١٣٩۰ به عراق برگشت و همچنان امیدوار است بتواند اطلاعات بیشتری به‌دست آورد.

وصام رضی، تکنسین بخش پزشکی قانونی در نجف گفت DNA انتصار محمد «با استخوان‌های پیدا شده در محل مقایسه خواهد شد.»

فرآیند تشخیص هویت زمانبر است و کاسۀ صبر بستگان را لبریز می‌کند. آنها اغلب از این بابت شکایت دارند که احساس می‌کنند به‌ دست فراموشی سپرده شده‌اند.

درغم کامل از کارکنان بنیاد شهید که سازمان دولتی مسئول مدیریت گورهای دسته‌جمعی است گفت بازگشایی یک گور دسته‌جمعی کار عظیمی است و «بزرگترین مانع بر سر راه این کار موانع مالی است.»

او گفت یک نهاد دولتی دیگر یعنی ادارۀ حفاظت از گورهای دسته‌جمعی بین سال‌های ١٣٩٥ تا ١٤۰۰ «هیچ بودجه‌ای از دولت» دریافت نکرد.

متمرکز بودن سیستم عراق یکی دیگر از این موانع است، زیرا مقایسه‌های ژنتیکی منحصراً در بغداد انجام می‌شود.

دانشمندان پزشکی قانونی در موصل و سایر نقاط شمال عراق در زمینۀ تحلیل حدود ٢۰۰ گور دسته جمعی به‌جا مانده از دوران داعش پیشرفت کندی دارند.

«کشته‌شده به‌دست داعش»

حسن العنازی، مدیر پزشکی قانونی استان نینوا درخواست داده است پایگاه داده‌های افراد ناپدید‌شده، تمام قربانیان داعش در منطقه را نیز شامل شود، اما درخواستش تاکنون نتیجه‌ای نداشته است.

او گفت: «هزاران نفر ناپدید شده‌اند. هر روز حدود ٣۰ خانواده برای کسب اطلاع از سرنوشت عزیزان‌شان به ما مراجعه می‌کنند.»

اما «به‌دلیل فقدان ارادۀ سیاسی»، محلی موسوم به الخسفه هنوز بازگشایی نشده است. الخسفه گودالی در جنوب موصل است که داعش از آن به‌عنوان گور دسته‌جمعی استفاده می‌کرد و گمان می‌رود بقایای هزاران قربانی این گروه را در خود جای داده باشد.

طبق گزارش دیده‌بان حقوق بشر در اسفندماه ١٣٩٥، شاهدان عینی در منطقه روایت‌هایی را از کشته شدن قربانیان و انداخته شدن آنها به این گودال مطرح کردند.

آنها گفتند شاهد چندین اعدام دسته‌جمعی بوده‌اند که از خردادماه ١٣٩٣ شروع شد و تا اردیبهشت‌ماه یا خردادماه ١٣٩٤ ادامه داشت. این اعدام‌ها گاه به‌صورت هفتگی انجام می‌شد.

ام احمد، یکی از مادران داغدار اهل موصل به‌دنبال کسب اطلاعاتی دربارۀ سرنوشت پسرانش، احمد و فارس است. پسران او جزو افسران پلیس بودند که در زمان تصرف شهر موصل توسط داعش ربوده شدند.

او گفت: «به هر دری زدم. حتی به بغداد هم رفتم، اما جوابی نگرفتم.»

فقدان اطلاعات برای بسیاری از خانواده‌ها مشکل مالی هم به دنبال دارد، زیرا تا زمانی که بقایای فرد ناپدید‌شده شناسایی نشود، بستگانش هیچ غرامتی از دولت عراق دریافت نمی‌کنند.

اعدام‌های شبه‌نظامیان

در خردادماه ١٤۰۰ یک گور دسته‌جمعی در نزدیکی فلوجه در استان انبار کشف شد. این گور حاوی بقایای اجساد ده‌ها غیرنظامی بود که ظاهراً توسط شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران در منطقه اعدام شده بودند.

در آن زمان چند منبع به المشارق گفتند محل این گور دسته‌جمعی در منطقۀ عملیاتی کتائب حزب‌الله و کتائب الامام علی قرار دارد. آنها اشاره کردند که شبه‌نظامیان پس از آزادسازی این منطقه از دست داعش در سال ١٣٩٥ در آنجا حضور داشتند.

به‌گفتۀ عمر الفرحان، مدیر مرکز مستندات جنایات جنگی عراق، بعد از اینکه ساکنان محلی این گور دسته‌جمعی را کشف کردند، شبه‌نظامیان در تلاشی آشکار برای پنهان کردن جنایت خود، محل را محصور کردند.

او گفت این گور دسته‌جمعی مشابه ده‌ها گور دیگر دربرگیرندۀ بقایای اجساد قربانیان داعش است، اما «بنا به شهادت مردم محلی، این کار توسط شبه‌نظامیان انجام شده است».

در دی‌ماه ١٣٩٩ نیز بارندگی‌ها باعث شد گور دسته‌جمعی دیگری در نزدیکی شهر الاسحاقی استان صلاح‌الدین آشکار شود. در نتیجه، بقایای اجساد غیرنظامیانی که در جریان نبرد برای بیرون راندن داعش توسط گروه‌های شبه‌نظامی کشته شده بودند، از خاک بیرون زد.

مقامات عراقی شبه‌نظامیان همسو با ایران را متهم می‌کنند که در ناپدید‌شدن اجباری دست‌کم ١٢۰۰۰ نفر از ساکنان مناطق آزاد‌شده از دست داعش به بهانۀ داشتن ارتباط با این گروه افراطی دست داشته‌اند.