پدیده «اتوبوس‌خوابی»، حکایتی از ناکامی های داخلی ایران

بسیاری از خانواده های ایرانی که با فشار شدید اقتصادی و قیمت های گزاف مواجه شده اند، به بی‌خانمانی روی آورده و با خوابیدن در اتوبوس ها، پشت‌بام‌ها، و ماشین ها به دنبال سرپناهی از طریق عوامل محیطی هستند.

پدیده «اتوبوس‌خوابی» -- که دولت به آن برچسب‌های «اتوبوس‌خوابی»، «چادرخوابی»، «پشت‌بام‌خوابی»، و «ماشین‌خوابی» می‌زند -- در ماه‌های اخیر بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های ایران داشته است.

روزنامه شرق تیر ماه گزارش داد که پشت‌بام‌های تهران به مبلغ هر شب ۵۰۰ هزار ریال (۲ دلار) عمدتاً به کارگران روزمزد اجاره داده می‌شود.

همان پشت‌بام‌ها را سال قبل نصف این قیمت اجاره می‌دادند.

اجاره بها در تهران به همراه هزینه تقریباً همه چیز، از ارز خارجی گرفته تا اقلام ضروری، تقریباً دو برابر شده است و بی خانمانی به سرعت افزایش یافته است.

برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که بسیاری از کارگران روزمزد در تهران با کسب اجازه از مغازه‌داران، شب را در همان مغازه‌هایی که روز در آن کار می کنند می خوابند.

در همین حال، بسیاری از کسانی که توانسته اند مسکن خود را حفظ کنند، در مسکن‌هایی که به ندرت قابل سکونت هستند، زندگی می‌کنند.

وزارت راه و شهرسازی ایران در سال ۱۳۹۶ گزارش داد که ۱۹ میلیون نفر، یعنی حدود یک سوم جمعیت شهری ایران، در شرایط نامناسبی زندگی می کنند.

بر اساس تعریف این وزارتخانه، «بدمسکن» به معنی خانه‌های تک اتاقه یا حتی منازلی است که از ساختار استانداردی برخوردار نباشند و از‌ امکانات آب، برق، و گاز بی‌بهره باشند.

حتی کسانی که مسکن مناسبی دارند در زمستان امسال از کمبود گاز رنج می برند. سازمان هواشناسی ایران روز پنجشنبه (۳۰ دی) نسبت به کاهش دمای هوا در چندین شهر از جمله تهران هشدار داد.

پاسخ دولت در این رابطه این بود: لباس گرم بپوشید تا تقاضا برای گاز پایین بیاید.

به گزارش خبرگزاری شانا، جواد اوجی، وزیر نفت، روز یکشنبه گفت: «می توان با پوشیدن لباس گرم و خاموش کردن وسایل گرمایشی در هنگام خروج از منزل و محل کار مصرف گاز را مدیریت کرد.»

نشانه مشکلاتی عمیق تر

خاموش کردن سیستم گرمایشی گزینه ای برای جمعیت بی سرپناه تهران نیست.

تجارت نیوز در گزارشی روز ۱۸ دی در مورد شیوع اتوبوس‌خوابی آشکار کرد که بسیاری از افراد بی‌سرپناه که توانایی پرداخت اجاره‌بها ندارند، در شب های سرد تهران به اتوبوس‌های پرسرعت شهری پناه می برند.

یک راننده اتوبوس به تجارت نیوز گفت این افراد که اکثرا از شهرستان ها برای کار به تهران می آیند «روزها هرکدام جایی مشغولند و شب این‌جا پناه می گیرند.»

او گفت: «فکر نکنید که همه این افراد اعتیاد دارند. هرکسی که من با او برخورد کرده ام، به نظر می رسد که شاغل باشد، اما انگار توانشان به اجاره خانه نمی رسد و اکنون اتوبوس‌‌خوابی را برگزیده‌اند.»

مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، اتوبوس‌خوابی را مسئله ای عادی خواند.

وی گفت: «این مبحث حاشیه ای است، البته نباید اجازه دهند چنین اتفاقی رخ دهد، ولی اگر کسی در اتوبوس خوابش برد، کاری نمی توان کرد.»

مشخص نبود که منظور چمران از «آنها» کدام بود.

تجارت نیوز خاطرنشان کرد که بسیاری از اتوبوس‌خواب‌ها مجبورند تا صبح چندین خط عوض کنند.

ویدا رضایی، روزنامه‌نگار مستقر در تهران، گفت، افزایش شمار کسانی که مسکن ثابت و مشخصی ندارند، نشان از ناهنجاری جدی در ساختار شهری و اجتماعی ایران دارد.

او گفت: «فکر و ذکر همه نهادهای مربوط به مسکن را مسائل سیاسی جناحی، و تبلیغات و ظاهرسازی مشغول کرده است. هیچ نهادی به شکل ریشه‌ای در پی شناسایی عوامل این آسیب‌های اجتماعی و ارائه راهکار برای آنها نیست.»

به گفته وزارت مسکن و شهرسازی، بیش از ۶۰ درصد درآمد خانوارهای شهری در ایران صرف اجاره مسکن می‌شود.

بر اساس گزارش بانک مرکزی ایران، افزایش اجاره‌بهای مسکن عامل اصلی تورم در آبان ۱۴۰۰ بوده است. این گزارش حاکی از آن است که اجاره بها نسبت به ماه مشابه در سال گذشته، بیش از ۵۰ درصد افزایش داشته است‌.

تیشه به ریشه سازمان‌های غیردولتی

امین توکلی‌زاده، معاون اجتماعی شهردار تهران، پیشنهاد کرده است که شهرداری می تواند «در شب‌های سرد زمستان اتوبوس‌هایی را در محله های شلوغ مستقر کند تا با امدادرسانی موقت» به بی‌خانمان‌ها کمک کنند.

رضایی با اشاره به این که سازمان‌های مردم‌نهاد که می‌توانند در یاری رساندن به نیازمندان و کاهش چنین پدیده‌هایی مؤثر باشند، عملاً از سوی حکومت از کار افتاده‌اند، گفت که این ایده‌ای «مضحک» است.

او گفت: «در دهه ۱۳۷۰، شاهد رشد و گسترش بی‌سابقه سازمان‌های مردم‌نهاد بودیم که در زمینه‌های بسیار متنوعی فعالیت می‌کردند و خدمات اجتماعی ارائه می‌دادند.»

«اما دیری نگذشت که حکومت جمهوری اسلامی -- به خیال خود -- خطر مهمی را از جانب چنین سازمان‌هایی حس کرد، و عملاً تیشه به ریشه آنها گذاشت.»

رضایی گفت: «از صدها سازمان مردم‌نهاد که در آن سال ها فعالیت می‌کردند، جز تعدادی که به‌زحمت به حیات خود ادامه می‌دهند، چیزی باقی نمانده است.»

منتقدان می گویند، شهرداری و شوراهای شهر تهران و دیگر شهرهای ایران که مسئولیت رسیدگی به این گونه مسائل اجتماعی را بر عهده دارند، با ارائه راهکارهای موقت غیرمنطقی، پانسمان کوچکی را بر روی این زخم عمیق قرار می دهند.

آنها می گویند که این مؤسسات مدت هاست در فساد مالی و اداری گرفتار شده اند و هر از چند گاهی موارد تازه ای در مورد مقامات فاسد افشا می شود.