«خارج از چارچوب»: گزینه ‌های سخت پیش روی ایران در مورد توافق هسته ‌ای

ایران اگر بخواهد به تعهد تازه‌ ای نسبت به توافق هسته ‌ای سال ۱۳۹۴ که خود ناقض آن بوده دست یابد، می ‌بایست چند تصمیم دشوار بگیرد.

آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، روز پنجشنبه (۹ بهمن) از ایالات متحده آمریکا و ایران خواست در زمینه این توافق با یکدیگر همکاری کنند؛ ایران طی ماه‌ های گذشته بارها شروط این توافق را نقض کرده است.

آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه جدید آمریکا، روز چهارشنبه تمایل جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده، را برای بازگشت به توافق تأیید کرد اما فشار ایران برای شروع اقدام از سوی آمریکا را رد کرد.

بلینکن گفت: «ایران در چند موضوع خارج از چارچوب انطباق است. و اگر تصمیم به بازگشت بگیرد، مدتی زمان می ‌برد تا به چارچوب انطباق برگردد و سپس وقت آن است که ما هم ارزیابی کنیم این کشور به تعهداتش عمل کرده است یا خیر.»

«بدون اغراق، هنوز به آن نقطه نرسیده‌ ایم.»

ایران روز پنجشنبه درخواست آمریکا را برای بازگشت به انطباق کامل رد کرد.

ایالات متحده تنها کشوری نیست که تأکید دارد برای اینکه آمریکا به توافق هسته‌ ای، معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، برگردد و تحریم ‌ها را بردارد، ایران نیز باید منطبق با توافق عمل کند.

ریاست جمهوری فرانسه روز ۶ بهمن گفت اگر قصد تهران برای مذاکرات بازگشت به توافق جدی است، باید از تحریکات بیشتر خودداری کند.

یکی از مقام ‌های ریاست جمهوری فرانسه گفت: «اگر در مورد مذاکرات جدی هستند و تعهد جدیدی از همه طرف‌ های برجام می‌ خواهند، باید اولاً از تحریکات بیشتر خودداری کنند و ثانیاً به آنچه [از لحاظ تعهدات] دیگر محترم نمی‌ شمرند احترام بگذارند.»

برجام توافقی بود که در سال ۱۳۹۴ بین ایران، آمریکا، چین، روسیه، انگلیس، فرانسه و آلمان امضا شد. توافق بر این محور استوار بود که در ازای مهار بلندپروازی ‌های هسته ‌ای تهران و تضمین عدم تمایل آن برای دستیابی به بمب هسته ‌ای، تحریم‌ ها برداشته شود.

واشنگتن و همچنین پاریس و برلین برای انجام مذاکرات گسترده ‌تر با تهران، به ویژه در خصوص برنامه موشکی و نفوذ منطقه ‌ای ایران، ابراز تمایل کرده ‌اند.

نگرانی نسبت به اقدامات ایران

طبق توافق هسته ‌ای، ایران نسبت به منع ۱۵ ساله «تولید یا اکتساب پلوتونیوم یا اورانیوم فلزی یا آلیاژ آنها» توافق کرده است.

اما در ۲۴ دی‌ ماه، آژانس بین ‌المللی انرژی اتمی گفت ایران به آژانس اطلاع داده است که برای تأمین سوخت پیشرفته یک رآکتور تحقیقاتی در تهران در حال توسعه تحقیقات پیرامون تولید اورانیوم فلزی است.

قدرت ‌های اروپایی نگرانی عمیق خود را نسبت به برنامه‌ های ایران ابراز کردند و هشدار دادند که تهران «هیچ استفاده غیرنظامی قابل باوری» برای این عنصر ندارد.

وزرای خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان روز ۲۷ دی در بیانیه مشترکی گفتند: «تولید اورانیوم فلزی پیامدهای نظامی بالقوه ناگواری دارد.»

این وزرا گفتند: «ما اکیداً از ایران می‌ خواهیم این فعالیت را متوقف کند و اگر قصد جدی برای حفظ توافق دارد، بدون تأخیر بیشتر به چارچوب انطباق با تعهدات برجامی خود برگردد.»

ایران نیز پیشتر در ۱۵ دی‌ ماه اعلام کرد که فرآیند غنی ‌سازی اورانیوم با خلوص ۲۰ درصدی را در تأسیسات زیرزمینی فردو آغاز کرده است و با این کار از آستانه تعیین ‌شده در توافق سال ۱۳۹۴ بسیار فراتر رفت.

روز پنجشنبه محمدباقر قالیباف، سخنگوی مجلس شورای اسلامی ایران، ادعا کرد ایران در ماه گذشته ۱۷ کیلوگرم اورانیوم با خلوص ۲۰ درصدی تولید کرده است، که بزرگترین تخلف در تعهدات برجامی ایران به شمار می‌ رود.

آنچه رهبران ایران گفته ‌اند

ایران همواره گفته است که اگر تحریم‌ ها برداشته شود و از مزایای اقتصادی برجام بهره‌ مند گردد، به چارچوب انطباق کامل با توافق باز خواهد گشت.

از سوی دیگر، علی خامنه‌ ای، رهبر ایران، در سخنرانی خود در ۲۰ دی ‌ماه گفت: «ما هیچ عجله‌ ای نداریم که آمریکا به برجام برگردد. مطالبه منطقی ما رفع تحریم‌ هاست. اگر تحریم ‌ها برداشته شد، برگشت آمریکا به برجام معنا خواهد داشت.»

احمد امیرآبادی فراهانی، نماینده مجلس شورای اسلامی ایران، در همان روز گفت ایران بازرسان آژانس بین ‌المللی انرژی اتمی را اخراج خواهد کرد مگر آنکه تحریم ‌ها تا ۳ اسفند رفع شود؛ این مهلت را مجلس شورای اسلامی ایران که با اکثریت تندروها اداره می ‌شود داده است.

روز ۲۱ دی ‌ماه، قالیباف دوباره بر همان مطالبه تأکید کرد و گفت ایران زمانی تحریم ‌ها را رفع‌ شده می‌ داند که بتواند دوباره نفتش را بفروشد و شهروندان ایرانی بتوانند با سراسر دنیا تجارت کنند.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، روز ۳ بهمن در صفحه نظرات مخالف مجله آمریکایی فارن افرز، ایالات متحده را به «انتخاب بنیادین» برای پایان دادن به کارزار تحریم ‌های خود ترغیب کرد.

ظریف، که یکی از بانیان توافق هسته‌ ای سال ۱۳۹۴ محسوب می ‌شود، هشدار داد هر گونه تلاش آمریکا برای گرفتن امتیازات بیشتر در نهایت به شکست ختم خواهد شد.

او روز ۷ بهمن در پایتخت روسیه بر موضع ایران پافشاری کرد و گفت اگر واشنگتن اقدامات تنبیهی خود برای تهران را لغو کند، در آن صورت ایران هم کار بازرسان آژانس بین ‌المللی انرژی اتمی را محدود نخواهد کرد و به تعهدات خود ذیل توافق بازمی ‌گردد.

ظریف گفت: «ما اجرای کامل سازوکارهای آنها را ادامه خواهیم داد.»

فشار روسیه بر رژیم ایران

از زمان خروج آمریکا از توافق هسته ‌ای، روسیه و امضاکنندگان اروپایی از تلاش ‌ها برای نجات این توافق حمایت کرده و به ایران هشدار داده ‌اند که از افزایش غنی ‌سازی هسته ‌ای خودداری بورزد.

پس از اینکه تهران برنامه ‌های خود را برای نصب سانتریفیوژهای پیشرفته در تأسیسات اصلی غنی‌ سازی اتمی کشور اعلام کرد، سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه، خواستار «مسئولیت ‌پذیری حداکثری» ایران شد.

به نظر می ‌رسد مسکو ضمن رعایت جوانب احتیاط نسبت به سرانجام توافق هسته ‌ای در دولت جدید آمریکا خوش‌ بین باشد، چنانکه میخائیل اولیانوف، مسئول مذاکرات مهار تسلیحاتی، موضع این کشور را «تجاری ‌گونه و عملگرا» توصیف کرده است.

از سوی دیگر، جوزپ بورل، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نیز روز ۳۰ دی ‌ماه هشدار داد توافق در «مقطعی بحرانی» قرار دارد چرا که حرکات تهران برای نقض توافق تهدیدکننده هر گونه تلاش برای برگرداندن آمریکا به میز مذاکره است.

بورل طی نامه ای که به رؤیت خبرگزاری فرانسه رسیده است خطاب به وزرای خارجه اتحادیه اروپا نوشت: «ما شاهد تغییرات بسیار نگران ‌کننده ‌ای در سمت هسته ‌ای و همچنین دورهای تازه ‌ای از تحریم ‌های آمریکا بوده‌ ایم.»

در این نامه آمده است: «این موضوع خطر تضعیف تلاش ‌های دیپلماتیک، از جمله تلاش ‌های خودمان، برای تسهیل بازگشت آمریکا به برجام و برگرداندن ایران به اجرای کامل تعهدات برجامیش را دربردارد.»